3. Контокоррент операциялари. Банкларнинг ноаъанавий операцияларидан бири контокоррент операциялар ҳисобланади. Контокоррент (овердарфт) операцияларда мижозларнинг банклардаги талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит ҳисобварақлари бўйича маълум миқдорда дебет қолдиқ (овердрафт) қолишига рухсат берилади. Албатта, бу иқтисодий жараён банк ва мижоз ўртасида тегишли шартнома асосида расмийлаштирилади, контокоррент шартномасига биноан мижознинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит ҳисобварақларида маблағлар мавжуд бўлмаган ҳолда, унга тўловларни амалга ошириш учун тегишли суммани дебет қолдиғи ҳисобидан ўтказилишига йўл қўйилади.
Контокоррент (овердрафт) операцияларида мижознинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит ҳисобварағининг актив қисмида қолган қолдиқ асосида банк ҳисобига тегишли фоиз ҳисобланади. Мижоз томонидан сотилган товарлар ва кўрсатилган хизматлар учун келиб тушган маблағлар унинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит ҳисобварағи тушиши орқали дебет қолдиқ (овердрафт) суммаси ёпилади. Шу тариқа, банк ва мижоз ўртасида тузилган шартномада келишилган муддат давомида контокоррент (овердрафт) операцияси амалга оширилади.
Унинг иштирокчилари банк ва банкнинг мижози ҳисобланиб, банк контокоррент (овердрафт) шартномасини тузаётганда мижознинг молиявий ҳолати, балансининг ликвидлиги ва бошқа мезонларига алоҳида эътибор қаратади. Бунда асосан банк билан узоқ йиллардан буён ҳамкорлик қилиб келаётган ва асосли тўлов қобилиятига эга бўлган ҳамда ишончли мижозлари юқори мавқиега эга бўлади.
Контокоррент (овердрафт) операцияларининг қатор афзалликлари мавжуд бўлиб, уларнинг асосийлари қуйидагилар ҳисобланади:
– мижознинг қисқа муддатли молиявий ресурсларга бўлган эҳтиёжини таъминлайди ва қўшимча ҳужжатларни расмийлаштириш учун кетадиган вақт ва молиявий маблағларни тежаш имкониятини беради;
– банкларга молиявий маблағларни ишончли ва самарали мақсадларга жойлаштириш имкониятини бериш билан бирга, қўшимча фойда олишга шароит яратади.
4. Форфейтинг операциялари.Форфейтинг операциялари асосан йирик банклар ва компаниялар ўртасида узоқ муддатга, жуда катта миқдордаги молиявий маблағларни тўлашда қўлланиладиган операциялар ҳисобланади. Форфейтинг операциясида, факторинг операциясидаги каби уч томон иштирок этади. Биринчиси, мол етказиб берувчи, иккинчиси, мол сотиб олувчи ва учинчиси, воситачи – банк ёки молиявий муассаса.
Форфейтинг операцияларининг факторинг операцияларидан асосий фарқи сифатида ушбу операциялар узоқ муддатга (6 ойдан 5 – 6 йилгача) ва йирик суммаларга тузилишини таъкидлаш мумкин. Форфейтинг иқтисодий термени одатда мажбуриятни сотиб олиш маъносида қўлланилади, уни сўндириш товар ва хизматларни сотиб олиш жараёнида келгусида юз беради. “a forfait” сўзи французчадан вужудга келган бўлиб, “ҳуқуқдан воз кечиш” маъносини англатади. Форфейтингда пул маблағини олишга талабгор бўлган сотувчи ўтказиладиган вексел инодассаменти (Индоссамент – векселни бошқа шахсга ўтказиш ҳуқуқини берувчи орқа тарафидаги ёзув)га “тўловни қайтариш шартисиз” сўзини қайд этиш орқали тўлов регресси (Регресс – олдин тўланган суммани қайтаришни талаб этиш)дан ўзини ҳимоя қилади. Форфейтинг векслини сотувчи асосан йирик экспортерлар ҳисобланиб, улар векселни тўлов ҳужжати сифатида акцептлаб сотилган товар ёки кўрсатилган хизматларнинг суммасини дисконт асосида зудлик билан тўлаш ҳисобига барча риск ва мажбуриятлар билан биргаликда форфеттерга (яъни векселдаги суммани тўлаб берувчи ва ўзида қайд этиб борувчи банкка) ўтказади.
Агар импортер биринчи даражали тўлов қобилиятига ва юқори молиявий мавқиега эга бўлмаса, ҳар қандай форфеттерланган қарз сумма авал (Авал – вексел бўйича тўланмай қолган суммани тўлаб бериш ҳақида мажбуриятни олиш) шаклида кафолатланган ёки чақириб олинмайдиган банк кафолатига эга бўлиши лозим.
Векселни форфетерлаш пайтида ундаги сумма форфет кредити берилаётган тўлиқ муддатга дисконт асосида форфеттер томонидан аванс тарзида ушлаб қолинади. Экспортер форфет кредити бўйича ҳеч қандай мажбуриятни ўзига олмайди, фақатгина у жўнатаётган товарлар ва кўрсатилаётган хизматларнинг сифати ва тузилаётган ҳужжатларнинг қонунийлиги ҳамда ҳақонийлигини таъминлашга масъул ҳисобланади.
Форфейтинг операцияларига мисол сифатида АҚШнинг Боинг самолётини ишлаб чиқарадиган компания билан йирик авикомпаниялар ўртасидаги ўзаро олди – сотдиларни келтириш мумкин. Чунки, боенг самолётларининг баҳоси жуда юқори бўлиши авиакомпанияларга ушбу маблағларни бирдан тўлаш имкониятини бермайди, бироқ ўз навбатида ишлаб чиқарилган самолёт учун тегишли тўловни ололмаган самолётсозлик компаниясида ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлашда муаммолар вужудга келади. Айнан шу муаммо банкларнинг иштирокида форфейтинг операциялари орқали ҳал этилади. Бундан банк самолётни сотиб олган авиакомпаниянинг боенг компанияси олдидаги мажбуриятларини сотиб олади (савдо траттаси, ўтказма ёки оддий вексел шаклида) ва тўловни бир йўла амалга оширади, келгусида эса банк ва авиакомпания ўртасида тузилган шартномага бўйича асосий сумма тегишли жадвал асосида, қўшимча фоиз тўловлари билан биргаликда ундириб борилади.
