Pul massasi va pul agregatlari

Tayanch iboralar:
Pul muomalasi, pul tizimi, krеditlar, ssuda fondi, foiz normasi (stavkasi), bank krеditi, хo’jaliklararo krеdit, tijorat krеditi, istе’mol krеditi, ipotеka krеditi, davlat krеditi, хalqaro krеdit, lizing, faktoring, farfеyting, trast, banklar, bank opеratsiyalari, bank foydasi (marja), bank foyda normasi, ipotеka, emissiya.
1.Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari
Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul mumilasini qonuniy va mutonosib ravishda tashkil qilishda qo’llaniladigan uslublar majmuasi tushuniladi.
Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik usulining yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, biroq uning ayrim elementlari bundan oldinroq paydo bo’lgan.
Pul tizimi quyidagi asosiy elementlarni uz ichiga oladi.
1. Pul birligi, sum, rubl va boshqalar.
2. Baxo masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, xozir jaxon pullariga nisbati.
3. Pulning turlari. Qiymati o`zida ifodalanishiga kura pullar ikki turga xakiaiy va xakikiy pulni urnini bosuvchi pullarga bulinadi.
Xaqiqiy pullar nominal qiymatini uzida ifodalovchi, real qiymatga ega bulgan metal pullar bulib ular xar xil shakllarda chikarilgan. Qogoz pullar xakikiy pullarning vakili bulib pulning muomila funktsiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan.
Umuman pullar kuyidagi turlarga bulinadi.
a) Kogoz pullar.
b) Kredit pullar. Kredit pullar kogoz pullardan fark kilib ular bir vaktni uzida kiymatni ifodalaydi va u kredit xujjat bulib, kreditor va karz oluvchi urtasidagi iktisodiy munosabatlarni aks ettiradi.Kredit pullarga davlat banki biletlari, veksel, banknot, chek, kredit kartochkasi va boshkalar kiradi.
v)Tangalar asosan nekelь va bronzadan tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga kura birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda xozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiyev rusida zarb kilingan. Dastlab tangalar oltindan, keyinchalik ular boshka metallda zarb kilingan.
Kogoz pullar tarixiy manbalarga kura XII -asrda Xitoyda, 700-yillarda kumush tangalar chikarilgunga kadar Buxoro davlatida kogoz puldan foydalanilgan, Amerika va Yevropada kogoz pullar XVII XVIII asrlarda chikarilgan.
4.Emissiya tizimi-bu muomiladagi bank biletlari, xazina biletlari, kogoz pullar va kimmatli kogozlarni chikarishdir. Buni Markaziy bank amalga oshiradi. Kimmatli kogozlarni ularni emetentlari davlat, banklar, xissadorlik jamiyatlari chikaradi.
5.Muomiladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasi- Markaziy bank.
Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud.
1.Metall pullar tizimi.
2.Kredit va kogoz pullar tizimi.
Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni konuniy tartibda umumiy ekvivalent ekanligi) va monometalizm (fakat ularni birini umumiy ekvivalentligi) turlariga bulinadi.
Muomiladagi pullarning asosiy kismini kogoz pullar tashkil kiladi. Kogoz pullardan foydalanilishiga sabab:
a) Kimmatbaxo metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal kiymatlari urtasidagi farkni vujudga kelishi. Masalan.10 grammlik tanga foydalanilishi tufayli 7 grammga kelgan.
b). Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal kiymatlari tugri bulmagan kalbaki tangalarni chikarilishi.
v). Metal pullarni buzilishi, yukolishi davlat xazinasiga kimmatga tushadi. Kogoz pulni chikarish bunga nisbatan arzonga tushdi.
Rivojlangan mamlakatlarning pul tizimi kuyidagi elementlarni uz ichiga oladi.
1.Pul birligi.
2.Valyuta kursini belgilovchi koidalar.
3.Baxo masshtabi.
4.Pul kurinishlari-kredit biletlari, kogoz pul va tanga.
5.Emissiya tizimi.
6.Davlat yoki kredit apparati.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi kuyidagi xususiyatlarga ega.
-oltinga almashilmaydigan, keyinchalik kogoz pul aylanadigan, kredit pullarga utish.
-pulni muomilaga nafakat xujaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat xarajatlarini koplash uchun chikarish.
-pul muomilasida nakd pulsiz aylanishning ustunligi.
-pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.
Shu kabi rivojlanayogan mamlakatlarning, xatto ayrim mamlakatlar pul tizimi uziga xos xususiyatlarga ega.
Jumladan, O`zbekiston Respublikasida pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solish kuyidagilar asosida olib boriladi;
-samarali pul-kredit siyosatini olib borish
-davlat karzini boshkarish
-solik siyosatini amalga oshirish
-moliya bozorlarini shakllantirish
-monetar siyosatni amalga oshirishda pul massasi ustidan nazoratni ta’minlash.


O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi va uning rivojlanish tarixi har bir davlat uzining pul tizimiga ega bulganidek O‘zbekiston mustakil pul tizimiga ega. Respublikamizda mustakil pul tizimini tashkil topishining I-boskichi 1993 yilni 15 noyabridan “sum kupon” larni muomilaga chikarilishi xisoblanadi. Pul tizimining ikkinchi boskichi 1994 yilning 1-iyulida muomilaga milliy valyuta “sum”ni chikarilishidir.
Uzbekiston Respublikasining pul tizimining elementlari.
1. Pul birligi-sum.
2. Pul birligining turlari-kogoz va metal pullar.
3. Ularni mumilaga chikarish koidalari.
4. Pul, kredit valyuta boshkaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.
5. Nakd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar.
6. Milliy valyutani chetga olib chikish va chetdan olib kelish koidalari.
7. Xalkaro xisob-kitoblarni tashkil kilish asoslari.
8. Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi.
Uzbekiston milliy pul tizimining asosiy elamenti bulmish sum jamiyat manfaatlariga xizmat kiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning kadrini mustaxkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bulmagan vazifa. Uzbekistonning uz iktisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga karatishi, bozor iktisodiyotiga utishda Uzbekistonning uziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barkaror bulishini takozo etadi.Zero mustakil pul tizimiga ega bulmasdan iktisodiy jixatdan mutakil davlat bulishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov-“bugungi eng muxim vazifa valyutamizni bakuvvat, dunyoda obruli valyutaga aylantirishdir u, yuksak va katta kuchga ega bulishi lozim” –degan edi.
Yukoridagilardan kelib chikib respublikamizda 2003 yilni 15 oktyabridan joriy Xalkaro operatsiyalari buyicha sumning erkin almashtirilishi joriy etildi.
Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga zrishilganligi mamlakatimiz iktisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganli-gidan, uni jaxon iktisodiy xamjamiyatdagi integratsiya jarayoni yanada tezlashayotganligidan dalolat beradi.
Respublikamiz Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi PK-147 sonli “Banklardagi depozit xisob varakalaridan nakd pul tulovlarini uzliksiz taminlash tugrisida” gi karori asosida banklarga bulgan ishonchning ta’minlanishi natijasida 2005 yil yanvar-iyulь oylarida bank kassalariga tushgan urtacha oylik nakd pul tushumlari 344 mlrd. sumni tashkil etgan bulsa, maskur karor kabul kilingandan sung avgust-dekabr oylarida bu kursatkich 515 mlrd. sumni tashkil kildi yoki 49,7% ga oshdi.
Agar 1996-2002 yillar mobaynida nakd pullarning bank kassalariga kaytishi 80-93 foiz oraligida bulgan bulsa, bu kursatkich 2005 yilda 96,3 foizni tashkil etdi. Xususan 2005 yilda bank kassalariga tushgan nakd pullar 2004 yilga nisbatan 38,6 foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi.