Pul, kredit va banklar

8-mavzu: Kredit munosabatlarining rivojlanish bosqichlari
 
 
1.Kredit munosabatlarining rivojlanishini belgilovchi omillar. 
2.Kredit munosabatlarining rivojlanish bosqichlari. 
3.Kredit munosabatlari rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari.  
4.O’zbekistonda kredit munosabatlarining o’ziga xos xususiyatlari. 
 
Krediy 
munosabatlari 
rivojlanishini 
belgilovchi 
omillarga 
quyidagilar kiradi: 
1.Iqtisodiyotning rivojlanishi; 
Iqtisodiyot  rivojlanish  bosqichida  bo’lgan  davlatlarda  kreditlarga 
bo’lgan talab ortadi. Kreditlash jarayonidagi risklar kamayadi.  
Kredit  munosabatlari  siklik  mazmunga  ega  bu  iqtisodiyotning 
siklik  rivojlanishi  bilan  bog’liq.  Rus  olimi  Kondrativ  iqtisodiyotning 
siklik rivojlanishi haqida fikr bildiradi. 
2.Bank tizimining rivojlanganlik darajasi.  
3. Kredit oluvchining to’lovga bobilligi.  
4. Iqtisodiy inqirozlarning yuzaga kelishi. 
5.Markaziy bank monitar siyosatining o’zgarishi. 
Agar  mamlakatda  inflatsiyaning  kuchayishi  havfi  yuzaga  kelsa 
yoki  milliy  pulning  qadirsizlanish  sur’ati  oshsa,  Markaziy  bank  milliy 
valyutadagi  pul  massasini  kamaytirishga  qaratilgan  monetar  siyosatni 
amalga oshiradi.  
Muomaladagi  pul  massasining  90%  dan  ortiq  qismi  tijorat 
banklarining kredit emissiyasidir.  
6. Siyosiy risk darajasi. 
Siyosiy  risk  –  mamalakatda  siyosiy  vaziyat  yomonlashishi 
natijasida zarar ko’rish havfidir. 

---

7.Mamlakatlar  o’rtasidagi  iqtisodiy  aloqalarning  rivojlanganlik 
darajasi. Bunda xalqaro moliya institutlari bilan bo’ladigan hamkorliklar 
ham kiradi. 
2-reja savoli. 
Kredit  munosabatlari  1-  rivojlanish  bosqichi  sudxo’rlik  kreditning 
paydo  bo’lishi  bilan  bog’liq.  Tarixiy  manbalar  ko’rsatadiki,  sudxo’rlik 
krediti eramizdan oldingi IV asrda qadimgi Gretsiyada paydo bo’lgan.  
Sudxorlik kreditining xususiyatlari: 
1.Juda qisqa muddatga beriladi; 
2.Juda yuqori foiz evaziga beriladi; 
Tarixchi  Plutarhning  yozishicha  qadimgi  Gretsiyada  sudxo’rlik 
kreditining  yuqori  foiz  stavkasi  570%  ga  etgan.  Evropada  uning  foiz 
stavkasi 50-100%bo’lgan. 
3.Sudxo’rlik krediti 3 xil shaklda berilgan: 
a)Tovar; 
b)pul; 
c)aktivlarni ijaraga berish shaklida. 
II. Tijorat kreditining paydo bo’lishi bilan bog’liq. 
Tijorat  krediti  tovarlarni  to’lovini  kechiktirgan  holda  sotishdir. 
O’rta asrlarda Evropada tijorat krediti juda rivojlandi. 
III.  Bank  kreditining  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishi  bilan  bog’liq. 
Agar  banklarning  1-bo’lib  Italiyada  paydo  bo’lganligini  hisobga  olsak, 
bu bosqichning boshlanish davri X asrga to’g’ri keladi.  
Bank  kreditlarining  rivojlanishi  banklarni    depozitlar  qabul  qilishi 
bilan o’zining yuqori cho’qqisiga chiqdi. 

---

Banklarning  deposit  qabul  qilishi  bilan  ular  faoliyatini  davlat 
tomonidan  nazorat  qilish  zarurati  yuzaga  keldi.  Bank  kreditining 
rivojlanishiga  ta’sir  etgan  muhim  omillardan  biri  pulning  eng  likvidli 
aktiv ekanligidir. Bank krediti faqat pulda beriladi. 
3-reja savoli.  
Kredit munosabatlari rivojlanishining  zamonaviy tendensiyalari.  
1.Bank krediti kreditning asosiy shakliga aylandi va uning miqdori 
dunyo mamlakatlarida o’sish tendensiyalariga ega bo’lmoqda.  
2.Trasmilliy  banklarning  paydo  bo’lishi  bilan  bank  kreditining 
davlatlararo xarakatining hajmi va miqyosi kengaydi. 
3.Kreditning xilma-xil turlari va shakllari paydo bo’ldi. 
4.Kredit  munosabatlari  bilan  moliya  bozorilari  o’rtasida  kuchli 
aloqadorlik  yuzaga  keldi.  Ushbu  aloqadorlik  quyidagi  shakllarda 
namoyon bo’ladi: 
a) moliya bozori instrumentlarining o’zgarishi kreditlar bahosining 
o’zgarishiga bevosiya ta’sir qila boshladi. 
b)qimmatli qog’ozlar tijorat banklari kreditlari uchun garov obekti 
hisoblanadi. Hulumatning qimmatli qog’ozlari eng yuqori likvidli garov 
obekti  hisoblanadi.  Bazel  qo’mitasining  standartiga  ko’ra  kamida  3B 
reytingiga ega bo’lgan har qanday emitentning qimmatli qog’ozi likvidli 
garov obekti hisoblanadi. 
c)yuqori  riskli  qimmatli  qog’ozlar  muomalasi  (obsionlar, 
fyucherslar) kreditlarning qaytmaslik ehtimolini oshirmoqda. 
d)tijorat  banklari  kreditlari  turli  valyutalarda  berilmoqda.  Bu  esa 
ayrim hollarda kredit riskining chuqurlashishiga olib keldi.  
6.kreditning sug’urta bilan bog’liqligi yuzaga keldi.  

---

4-reja.  O’zbekistonda  kredit  munosabatlarining  o’ziga  xos 
xususiyatlari: 
1.Bank krediti kreditning yagona shakli hisoblamadi. 
Respublikamizda tijorat kreditlari mavjud emas. Shu tufayli tijorat 
veksellari muomalasi ham mavjud emas. 
2.Kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  subektlarini  imtiyozli 
kreditlash maqsadida maxsus bank Mikrokreditbank tashkil etildi.  
3.Davlat  ehtiyojlari  uchun  etishtiriladigan  paxta  va  bug’doyni 
etishtirish xarajatlari Agrobank tomonidan amalga oshitiladi. 
4. O’zbekistonda kreditning maqsadlilik ta’moyiliga amal qilinadi. 
Shu sababli kredit mijozning joriy hisob raqamiga tashlab berilmaydi. 
5.Respublikamizda to’lovlarning maqsadli ketma-ketligi amal 
qiladi. Bu esa ayrim hollarda banklar tomonidan berilgan kreditlarni o’z 
vaqtida qaytarilishiga to’sqinlik qiladi. 
Hozirga qadar insoniyat kreditdan uch asosiy shaklini biladi 
1. Sudxo’rlik krediti 
2. Tijorat krediti 
3. Bank krediti 
Kredit munosabatlarini rivojlanishini birinchi bosqichi quldorlik 
tizimigato’g’ri keladi. Bu bosqichda sudxo’rlik krediti paydo bo’ldi. 
Sudxo’rlik kreditini yuzaga kelishi uchun quyidagi shart sharoitlar 
mavjud edi: 
1. Aholining kambag’al qatlamining juda og’ir sharoitlarda 
yashaganligi 
2. Pul shaklidagi kapitalning aholining ma’lum qatlamlari qo’lida 
to’planib qolganligi 

---

3. Harbiy xarajatlarni moliyalashtirishning zarurligi 
Sudxo’rlik krediti juda yuqori foizda berilgan va uning muddati juda 
qisqa bo’lgan. Natijada sudxo’rlik krediti olganlarning asosiy qismi 
kreditni qaytara olmay qullarga aylangan. Natijada jamiyatda sudxo’rlik 
bilan qarzdorlar o’rtasida juda kuchli dushmanlik paydo bo’lgan. 
Natijada sudxo’rlik krediti jamiyat tomonini ham davlat tomonini ham 
qatti qoralandi. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan tovarlarni 
kreditning sotish zaruriyati yuzaga keldi. Natijada tijorat krediti paydo 
bo’ldi. Bu kredit munosabatlari rivojlanishining 2-bosqichi edi. Lekin 
insoniyat kreditning eng qulay shakli sifatida babnk kreditini tanladi. 
Eng asosiy sabab bank kreditining pulga berilishidir. Pul butun 
dunyoda eng yuqori likvidli aktiv hisoblanadi. 
Sudxo’rlik krediti jamiyat a’zolari o’rtasida kuchli dushmanlik 
kayfiyatining shakllanishining sabab bo’lganligi uchun butun dunyoda 
qonun hujjatlari bilan taqiqlandi. Sudxo’rlik krediti quldorlik tuzumining 
yo’q bo’lib ketishiga sabab bo’ldi. Yevropalik va Amerikalik olimlar 
sudxo’rlik krediti faqat pulda  berilganligini e’tirof etishadi.lekin bizning 
ajdodlarimiz tovar ko’rinishida ham sudxo’rlik krediti berganlar. 
Tijorat kreditining paydo bo’lishining ikkita asosiy sababi bor: 
1. Tovar ishlab chiqarishhjmining oshishi bilan Tovar ishlab 
chiqarishda tovarlarni sotish muammosi paydo bo’ldi. Natijada 
omborxonalarda tayyor maxsulotlar to’planib qoldi. 
2. Tovarlarni sotib oluvchilar har doim ham tovarni sotib olish uchun 
zarur zarur bo’lgan miqdorda pul mablag’lariga ega bo’lmaydilar 

---

Tijorat kreditida kreditning obyekti tovarlar hisoblanadi. Tijorat 
krediti veksel bilan rasmiylashtiriladi. Bu vekselga foiz to’lanadi. Ana 
shu foiz tijorat kreditining foiz stafkasi hisoblanadi. 
Mol yetkazib beruvchilarning ma’lum qismi pul mablag’larining 
muhtoj bo’lib tovarlarning summasini oldinroq olishni xohlar edilar. 
Bu masalani hal qilish uchun banklar yetib keldi. Mol yetkazib 
beruvchini vekselni bankka sotishi iqtisodiy fanda vekselni bankda 
hisobni olish deb ataladi. Bank vekselini o’zining hisob stavkasi 
bo’yicha sotib oladi. Tijorat vekselini banklarda hisobga olinishi 
natijasida bank kreditining 2 yangi shakli paydo bo’ldi. 
1. Faktoring 
2. Forfeyting 
Tijorat krediti qator kamchiliklariga ega: 
1. Tijorat kreditini egiluvchanlik darajasi past ya’ni tijorat krediti 
hisobidan aniq bir tovar sotib olinadi. Shu kredit berilgan tovarlar xarid 
qilish imkoni yo’q 
2. Tijorat krediti bank kreditining rivojlanishiga to’sqinlik qilishi 
mumkin 
3. Tijorat krediti pul muomalasiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. 
Chunki tijorat vekseli pulning to’lov vositasi funksiyasini bajara oladi. 
Shu sababli muomalada tovarlar bilan ta’minlanmagan veksellarni 
paydo bo’lishi pul muomalasini izdan chiqaradi. 
Tijorat krediti quyidagi avzalliklarga ega: 
1. Tijorat kreditini indossament orqali boshqa shaxsga uzatish 
mumkin. Bu esa korxonalar o’rtasidagi debitor va kreditor qarzlarni 
qisqartirish imkonini beradi. 

---

Indossament vekselning orqa tomoniga yoziladigan maxsus yozuv 
bo’lib u vekselni qabul qilgan shaxs indassat deyiladi 
2. Tijorat krediti korxonalarning foizli xarajatlarini qisqartirish 
imkonini beradi. 
Agar tijorat krediti bo’lmaganda korxonalar faqat bank kreditini 
foydalangan bo’lar edi. Bank kreditining foiz stavkasi esa har doim 
tijorat kreditining foiz stavkasi yuqori bo’ladi 
Bank krediti faqat pul mablag’lari shaklida beriladi. Pul esa likvidlik 
darajasi eng yuqori bo’lgan aktiv hisoblanadi. Bank kreditlar 
iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim o’rin eggalaydi. Banklarning qisqa 
muddatli kreditlari hisobidan xo’jalik yurituvchi subyektlarning aylanma 
mablag’lariga bo’lgan ehtiyoji qondiriladi. Xo’jalik yurituvchi 
subyektlarning investitsion xarajatlari banklarning o’rta va uzoq 
muddatli kreditlari hisobidan moliyalashtiriladi. 
Korxonalarning investitsion xarajatlariga texnika va texnologiyalar 
sotib olish hamda ishlab chiqarish obyektlarni qurish kiradi. 
So’nggi yillarda yirik investitsion loyihalarni sinditsiyali kredit 
hisobidan moliyalashtirish jadal rivojlanmoqda. 
Sinditsiyali kredit bitta loyihani ikki yoki undan ortiq banklar 
tomonidan moliyalashtirish uchun berilgan kredit. 
Banklarning kreditlari aholining turmush faravonligi oshirishda 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Har qanday bank krediti qaytarib berishlik, muddatlilik, foiz 
to’lashlilik va ta’minlanganlik prinsipi orqali beriladi. Shu sababli kredit 
oluvchi kreditni qaytara oladigan darajada to’lovga qobil bo’lishi kerak. 
Kreditlar foiz stavkalari asosida beriladi. Foiz stavkasi kreditning bahosi 

---

hisoblanadi. Shu sababli foiz stavkasining ko’tarilishi kreditlarga 
bo’lgan talabni kamaytiradi, stavka pasaysa, kreditlarga bo’lgan talab 
oshadi. 
Kreditlarning foiz stavkalarining quyidagi turlari mavjud: 
1. Nominal foiz stavka 
2. Real foiz stavka = nominal foiz stavka +inflyatsiya 
3. Qat’iy belgilangan stavka. Bu stavka kreditlash davomida 
o’zgarmaydi 
4. Suzuvchi foiz stavkasi. Bu stavka doimiy ravishda o’zgarib turadi 
va kredit o’zgargan stavkada to’lanadi. Banklar har doim suzuvchi 
stavkada kredit berishdan manfaatdordir. Chunki kredit suzuvchi 
stavkada berilsa, foiz stavkasi qanday o’zgarishidan qat’iy nazar bank 
oladigan foyda o’zgarmaydi. 
Banklarni kreditlardan foiz ko’rinishida oladigan daromadi 2 xil 
shaklda bo’ladi. 
1. Marja 
2. Spred 
Marja bank bilan mijoz o’rtasidagi munosabatni ifodalaydi. Spred 
bank bilan bank o’rtasidagi munosabatni xarakterlaydi. 
Kreditlar mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishining salbiy ta’sir 
ko’rsatishi ham mumkin. Ushbu salbiy ta’sir quyidagi shakllarda 
namoyon bo’ladi: 
1. Hukumatning xarajatlarini Markaziy bankning kreditlari hisobidan 
qoplanishi, muomalaga tovar – moddiy qiymatliklar bilan 
ta’minlanmagan pullar paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Bu esa 

---

inflyatsiyaning kuchayishiga va milliy valyuta qadrsizlanishiga olib 
keladi 
2. Kreditlarning o’z vaqtida qaytmasligi, tijorat banklarida likvidlilik 
moammosini keltirib chiqaradi. Natijada banklar orqali o’tadigan 
to’lovlarni o’tmay qoladi. Bu esa iqtisodiyotga jiddiy ziyon yetkazadi. 
3. Kreditlar bahosining yuqori ekanligi yoki kreditlarni suzuvchi 
stavkada berilishi natijasida ularning bahosining oshib ketishi 
kreditlarning qaytmasligiga sabab bo’ladi. Bu esa ko’plab tadbirkorlarni 
o’z biznesini mahrum bo’lishiga olib keladi. 
4. Xalqaro kreditlarning o’z vaqtida qaytmasligi 
 
 

---