Pul, kredit va banklar

 
9.2. Davlat krediti. 
Davlat krediti.
 
Ushbu kreditning asosiy belgilaridan biri kreditni berish 
yoki  olish  jarayonida  davlat  bevosita  ishtirok  etadi.  Ko’pchilik  hollarda  esa 
davlat kreditor sifatida yuridik va jismoniy shaxslarga kreditlar beradi.  
Davlat  krediti  munosabatlari  jarayonida  uning  sub’ektlari  sifatida 
davlat nomidan markaziy va  mahalliy davlat boshqaruv organlari maydonga 
chiqsa,  ikkinchi tomondan yuridik va jismoniy shaxslar ishtirok etadi. Davlat 
kreditining  vujudga  kelishida  an’anaviy  ravishda  ko’pchilik  hollarda    davlat 
byudjeti  taqchilligini  qoplash  yoki  yirik  investitsion  loyihalarni  amalga 
oshirish maqsadida o’z nomidan qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqaradi. 
                                                           
40
 Dengi, kredit, banki: Ucheb. – 2 – e izd., pererab. i dop./pod red. V.V.Ivanova, B.I.Sokolova. –M.: TK Velbi, 
izd – vo Prospekt, 2008. –S. 517.  
41
 Dengi, kredit, banki: Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. prof. Shchegortsova V.A. –M.:YuNITI – DANA, 2005. 
–S. 182. 
42
 Dengi, kredit, banki: uchebnik/kol. avt.: pod red.zasl.deyat. nauki RF, d.e.n. prof. O.I.Lavrushina.  – 5 – e 
izd., ster. –M.: KNORUS, 2007. –Ss. 263 – 265. 
43
 Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. –T.: “Iqtisod – moliya”, 2007, 182 – 192 – bb.  
 

---

Davlat  byudjetining  taqchilligini    qoplashda  davlat  tomonidan  chiqarilgan 
qimmatli  qog’ozlar  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  tomonidan  sotib  olinadi. 
Bunda yuridik va jismoniy shaxslar kreditor sifatida namoyon bo’ladi. Davlat 
byudjeti  taqchilligini  qoplashning  boshqa  manbalari  ham  mavjud  bo’lib. 
Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 

 
amaldagi soliq stavkalari miqdorini oshirish; 

 
muomalaga qo’shimcha pullarni (xazina biletlarini) emissiya qilish; 

 
Markaziy bankdan kredit qarzlarini  olish; 

 
Halqaro kredit va moliyaviy yordam so’rash; 

 
Davlatning qimmatli – qog’ozlarini muomalaga chiqarish.  
Davlat  byudjeti  taqchilligini  qoplash  uchun  amaldagi  soliq  stavkalari 
miqdorini  oshirish  iqtisodiyot  tarmoqlarining  rivojlanishiga  salbiy  ta’sir 
ko’rsatadi.  Bunday  holatda,  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  soliq  bazasini 
kamaytirib  ko’rsatish,  ikkilamchi  buxgalteriyani  yuritish  hamda  xufyona 
iqtisodiyotning  rivojlanishiga  moyillik  tug’iladi.  Natijada,  mamlakatda 
iqtisodiyotning  rivojlanishi  va  aholining  turmush  farovonligini  ta’minlashda 
salbiy holatlar yuz beradi. 
Muomalaga  qo’shimcha  pullarni  chiqarish  hisobiga  davlat  byudjeti 
taqchilligini  qoplanishi  iqtisodiyotda  tovar  va  pul  massasi  o’rtasidagi 
muvozanatni  ta’minlashga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi.  Ya’ni,  pul  massasi  tovar 
massasiga nisbatan ortib ketadi, bunday xolatda milliy valyutaning sotib olish 
qobiliyati pasayadi va inflyatsiya darajasining ortishiga sabab bo’ladi. 
Markaziy  bankning  krediti  davlat  byudjeti  taqchilligini  qoplashning 
boshqa  manbalariga  nisbatan  bir  muncha  samaraliroq  hisoblanadi,  lekin 
Markaziy  bank  tomonidan  berilgan  kreditlar  asosan  3  oy  muddatga  berilib, 
ushbu muddatdan ortib ketishi mumkin emas. 
Davlat  byudjeti  taqchilligini  qoplashda  halqaro  kredit  va  xorijiy 
mamlakatlarning  moliyaviy  yordamini  olish  doimo  ham  ijobiy  natijalarni 
bermaydi.  Chunki,  kreditor  mamlakat  qarz  oluvchi  mamlakatga  qator 
shartlarni qo’yadi. Ayrim holatlarda kreditlar berish orqali kreditor mamlakat 
siyosiy va iqtisodiy taziyq o’tkazish holatlari ham amaliyotda uchrab turadi. 
Shuning uchun davlat byudjetining taqchilligini qoplashning eng qulay usuli 
davlatning qimmatli qog’ozlarni  yuridik va jismoniy shaxslarga sotish orqali 
kredit olishi hisoblanadi. Shu bilan birga,  alohida ta’kidlash lozimki, davlat 
krediti    faqatgina  byudjet  taqchilligini  qoplash  uchun  emas,  balki 
iqtisodiyotni  tiklash  (asosan  tabiiy  ofatlar  yoki  urushlardan  so’ng), 

---

mamlakatda  ijtimoiy  –  iqtisodiy  ahamiyatga  ega    bo’lgan  qurilish  ishlarini 
bajarish  yoki  sanoat  tarmoqlarining  alohida  sohalarini  rivojlantirish  uchun 
uzoq muddatlarga (5, 10 yil) olinishi mumkin.