Pul bu umumiy ekvivalent sifatida qo’llaniladigan universal tоvarning alоhida turi bo’lib, bоshqa barcha tоvarlarning qiymati u оrqali ifоdalanadi

1 To‘lov balansi, uning mohiyati va tarkibi
Har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi dunyoda mavjud bo‘lgan ilg‘or an’analarni o‘zida joriy qilishga, mamlakat iqtisodiyotini jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashtirishga, umumjahon xo‘jalik komplekslarini yuzaga keltirishda faol ishtirok etishga bog‘liq. Natijada umumiy erkin savdo hududlari yuzaga keladi. Kapital, xizmatlar va boshqa moliyaviy resurslar harakati bo‘yicha xalqaro bitimlar tuziladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va pul mablag‘lari harakati bo‘yicha yagona jahon bozori yuzaga keladi hamda bu hol xalqaro mehnat taqsimoti va raqobatga asos soladi.
Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasi, ijobiy va salbiy jihatlari, kamchiliklari va uning ochiqligi davlatlarning to‘lov balansida yaqqol o‘z ifodasini topadi.
To‘lov balansi – bu mamlakatning turli tashqi iqtisodiy munosabatlar bo‘yicha chetga to‘laydigan valuta va chetdan kelib tushadigan valutalarning haqiqiy nisbatini o‘zida ifodalovchi, jamlovchi balans hujjatidir.
To‘lov balansi mamlakat rezidentlarining boshqa mamlakat rezidentlari bilan ma’lum bir davrda amalga oshiradigan iqtisodiy bitimlarining natijalarini o‘zida mujassamlashtiradi. Odatda, to‘lov balansi bir yilga tuziladi va shu muddat ichida mamlakatga haqiqatga kelib tushgan barcha valuta tushumlari va barcha valuta chiqimlarini ifodalaydi.
To‘lov balansi mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy munosabatlar holatini, milliy iqtisodiyotning holatini belgilab beradi.
To‘lov balansining holati mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlari ishonchliligi, mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va sifat darajasini ko‘rsatadi va mamlakat iqtisodiyotida mavjud muammolar va ularning oldini olish bo‘yicha choralar ishlab chiqishga asos soladi.
To‘lov balansini tuzish uslubi Xalqaro Valuta Fondi tomonidan ishlab chiqilgan va har bir bitim bo‘yicha ikkiyoqlama yozuv (transaksiya) tamoyili asosida olib boriladi. To‘lov balansi bo‘yicha hisob raqamining kredit tomonida eksport, olingan daromad, passivlarning oshishi va aktivlarning kamayishi, debet tomonida import, to‘langan valuta, passivlarning kamayishi va aktivlarning oshishi (ko‘payishi) aks ettiriladi. To‘lov balansida chetga to‘lovlar summasi va – chetdan tushumlar summasi ko‘rsatiladi. To‘lov balansining umumiy qismlarini quyidagi chizmada ta’riflash mumkin.¹
1-rasm