"psixologiya"

1– guruh uchun tarqatma material.   
Seskanuvchanlik  va sezuvchanlik haqida 
Inson  psixikasining  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishi  masalasi  tadqiqotchilar 
oldida  turgan  eng  dolzarb  va  murakkab  masalalardan  biridir.        Organik  va 
anorganik materiya doimo harakatda,  o’zgarishda va rivojlanishda bo’ladi.   
Hayvonlar  psixikasining  taraqqiyoti  masalasi  bilan  atoqli  rus  psixologi 
A.I.Leontyev,  zoopsixologlar  K.E.Fabri  va  A.I.Seversov  shug’ullanganlar.  
K.E.Fabri eng sodda hayvonlar psixikasi taraqqiyotini ikki bosqichga  – quyi va 
yuqori  bosqichga  bo’ladi.  Psixik  taraqqiyotning  quyi  bosqichi  bir  xo’jayrali,  
qisman  ko’p xo’jayrali  hayvonlarga  xos bo’lib,   bu  bosqichda  psixika primitiv 
holatda  bo’ladi  va  hayvon  tashqi  ta’sirlarga  sekanuvchanlik  bilangina  javob 
beradi.    O’simlik  va  hayvon  shaklidagi  barcha  tirik  organizmlar  o’z 
evolyutsiyasining  hamma  bosqichlarida  aks  ettirishning  biologik  shakli 
seskanuvchanlikka  ega  bo’ladi.  Seskanuvchanlik  tirik  organizmning  biologik 
ta’sirlarga javob berish qobiliyatidir.   

---

 
143 
Oddiy seskanuvchanlikni bir xo’jayrali hayvonlarda ham ko’rish mumkin.  
Ular muhitning ta’siriga harakatlanish bilan javob beradilar. Biologik ta’sirlarga 
organizmning  o’ziga  xos  harakatlari  bilan  javob  berish  usuliga  tropizm  yoki 
taksis  deyiladi.  Tropizmning  bir  qancha  turi  farq  kilinadi.    Buni  quyidagi 
jadvaldan ko’rish mumkin:   
Tropizm turlari   
  Fototropizm 
Tapotropizm 
Termopropizm 
Geleotropizm 
Xemotropizm 
Barotropizm 
Gidrotropizm 
 
Ko’pxo’jayrali  hayvonlarda  qo’zg’aluvchanlikning  yangi  shakli  – 
sezuvchanlik  mavjuddir.    A.  N.  Leontyevning  gipotezasiga  ko’ra  sezuvchanlik 
genetik  jihatdan  olganda  seskanuvchanlikning  o’zidir.  U  ham  muhitning  tashqi 
ta’sirlariga  javob  berish  asosida  vujudga  keladi.  Faqat  sezuvchanlik 
seskanuvchanlikka nisbatan yuqoriroq bosqichdir.   
K.E.Fabri fikricha, psixik taraqqiyotning ikkinchi bosqichi ko’p xo’jayrali 
hayvonlarga xosdir.  Ko’p xo’jayrali hayvonlarda aks ettirish bir muncha yuqori 
bo’ladi.  Bunday  hayvonlarga  kavakichlilar  (gidra,  meduza) ni kiritish  mumkin. 
Ular  ham  bir  xo’jayrali  hayvonlar  kabi  suvda  yashaydi.    Lekin  kavakichlilar 
o’zining  tuzilishi  jihatdan  bir  xo’jayrali  hayvonlardan  ancha  murakkabdir. 
Ularning  murakkabligi  xo’jayralarning  bir-biridan  farq  qilganligidadir: 
tanasining  tashqi  qismidagi  xo’jayralar  qoplagich,  ichki  xo’jayralar  esa  xazm 
qiluvchi bo’ladi.   
Evalyusiya  zanjirining  yuqoriroq  pog’onasida  turgan  ko’p  xo’jayrali 
hayvonlarda  tana  tuzulishi  ham  ancha  murakkablashadi,  yer  sharoitiga  mos 
o’zgarishlar  yuz  beradi,    turli  taassurotlarni  aks  ettiradigan  sezgi  organlari 
vujudga keladi,  aks ettirish ham murakkablashadi.   
Tugunli  nerv  sistemasiga  ega  bo’lgan  hayvonlarda  aks  ettirish  faqat 
shartsiz  reflekslar  orqaligina  bo’lmaydi,  balki  hayot  davomida  ta’sirlanishning 
tug’ma  turiga  nisbatan  ancha  yangi,  serharakat  shakli  –  shartli  reflekslar  xosil 
bo’ladi.   
Tugunsimon nerv sistemasining murakkabroq shakllari atrofni aks ettirish 
imkoniyatini  oshiradi.    Ancha  murakkab  tugunsimon  nerv  sistemasiga  ega 
bo’lganlardan  o’rgimchaksimonlar  va  xashoratlarni  olish  mumkin.    Ularning 
organizmi  ancha  murakkab  tuzilishga  ega.  Hayvonlarning  evolyutsiyasi 
natijasida  ularning  reseptorida  ajralish  (spesializasiya)  yuz  bera  boshlaydi.  
Masalan,  qisqichbaqaning uzun mo’ylovi – tuyg’u organi,  kaltalari hid biluvchi 
organlardir.