"psixologiya"

 
 

---

 
140 
4 – guruh uchun tarqatma material.  
Eksperiment  metodi.    Psixologiya  fanining  asosiy  metodalaridan  biri  bo’lib, 
ma’lum ilmiy va pedagogik taxminlarni tajriba asosida tekshirib ko’rish uchun 
o’tkaziladi.  Psixologik  eksperiment  tadqiqotchining  o’rganilayotgan  faoliyat 
yoki sinash vaziyatiga faol aralashuvi mumkinligini nazarda tutadi. Tadqiqotchi 
psixologik  fakt  aniq  namoyon  bo’lishiga,    uning  eksperimentchi  xoxlagan 
yo’nalish  bo’yicha  o’zgartirilishiga,  har  jihatdan  tadqiq  qilish  uchun  bir  necha 
marta takrorlanishiga imkon beradigan shart sharoit yaratadi.   
 
Eksperiment  metodining  uchta  turi  mavjud:  Laboratoriya  tabiiy  va 
shakllantiruvchi 
(pedagogik) 
eksperiment. 
Shulardan 
keyingi 
ikkitasi 
o’qituvchilar  tomonidan  keng  qo’llanilishi  mumkin.  Laboratoriya  eksperimenti 
sun’iy  sharoitda,  maxsus  asbob-uskunalar  yordamida  o’tkazilsa,  tabiiy 
eksperiment  o’quvchilar  uchun  tabiiy  bo’lgan  o’yin,    o’qish,    mehnat 
vaziyatlarida  o’tkaziladi  va  o’quvchilar  o’zlarining  ustida  sinash 
o’tkazilayotganligini bilishmaydi.  
 
Uzoq  muddatga  esda  qoldirish  samaradorligi  o’quvchilaga  beriladigan 
ko’rsatmaga bog’liqligini tadqiq qilish tabiiy eksperimentga misol bo’la oladi.   
 
O’quvchilardan bir guruhiga 15 tadan iborat tasodifiy so’zlar yoki sonlar 
qatori  yodlash  uchun  taqdim  qilinadi.    Bu  o’quvchilarga  ushbu  material  ertaga 
so’ralishi  to’g’risida  ko’rsatma  beriladi.  Boshqa  bir  guruhda  shu  so’zlar  yoki 
sonlar qatorini yodlash so’raladi. Lekin bu o’quvchilar guruhiga material qanday 
yodlanganligini  bir  xaftadan  keyin  tekshirilish  to’g’risida  ko’rsatma  beriladi.  
Haqiqatda esa har ikkala guruh o’quvchilaridan esda olib qolingan material ikki 
xaftadan keyin so’raladi.   
 
Tajriba natijalari solishtirib tabiiy eksperiment orqali o’quvchilarga eslab 
qolish  uchun  beriladigan  ko’rsatma  mazmuning  ahamiyati  haqida  xulosaga 
kelinadi.  
 
Shakllantiruvchi  (pedagogik)  eksperiment  ma’lum  bir  shaxs  xususiyatini 
shakllantirishga  yoki  o’zgartirishga  yo’nalgan  bo’ladi.    Bunday  eksperimentga 
A.I.Lipkina  tomonidan  qo’llanilgan  metodni  misol  sifatida  keltirish  mumkin.  
Ba’zan  o’quvchining  yaxshi  o’zlashtirmasligining  sababi,    o’quvchi  o’zini 
o’qishga  nisbattan  qobiliyatini  past  baholash  mumkin.    Bunday  o’quvchilar 
«Men  bari bir  yaxshi  o’qiy  olmayman»  deb  yaxshi  o’qishga  harakat  qilmaydi.  
Ularning  o’zlashtirish  darajasini  yaxshilash  uchun  o’zlariga  bergan  bahosini 
o’zgartirish  lozim.    Shu  maqsadda,    ya’ni  o’z-o’ziga  bergan  bahosining 
darajasini  oshirish  uchun  o’qituvchi  quyidagicha  pedagogik  tadbir  qo’llashi 
lozim.  O’qituvchi  bunday  o’quvchidan  quyi  sinfdan  bir  nechta  «qoloq» 
o’zlashtirishi past o’quvchilarga «O’qituvchilik» qilishni iltimos qiladi.  
 
O’qituvchi  quyi  sinflarga  o’tiladigan  materialni  o’quvchi  bilishini, 
takrorlasa  yanada  yaxshi  tushunib  olishi  mumkinligini  uqtirib,  har  bir  darsdan 
oldin  o’zlashtirishda  qiynalayotgan  bolalarga  qanday  dars  berish  to’g’risida 
kerakli  ko’rsatmatlar  berib  boradi.  Har  bir  darsdan  keyin  o’quvchining 
muvaffaqqiyat va yutuqlarini ko’rsatib maqtaydi hamda minatdorchilik bildirib 
boradi.  
 
O’zlashtirishda  qiynalayotgan  quyi  sinf  o’quvchilar  bilan  muntazam 
mashg’ulotlar  jarayonida  «O’qituvchi»  rolini  bajarayotgan  o’quvchi  asta-sekin 
oldingi  o’quv  materialini  o’zlashtirish  bilan  birga,  o’zining  yangi  o’quv 

---

 
141 
materiallarini  o’zlashtira  olish  qobiliyatiga  ishonch  shakllana  boradi.    Natijada 
o’qish qobiliyatiga nisbattan o’z-o’ziga bergan bahosining darajasi orta boradi. 
7
 
 
Eksperiment  metodining  avzalligi  shundaki  bu  uslub  orqali  nafaqat 
psixologik faktlarni tushuntirish, balki sabablarini, mexanizm va qonuniyatlarini 
tajriba  asosida  aniqlash,    mavjud  taxminlarning  to’g’ri  yoki  noto’g’riligini 
tasdiqlash,    yangi  ta’lim  tarbiya  shakllarining,    uslublarining  samaradorligini 
sinab ko’rish mumkin.