"psixologiya"

3– guruh uchun tarqatma material.  
 Psixikaning nerv-fiziologik asoslari. 
Nerv    sistemasi  tuzilishining  umumiy  plani  barcha  o’murtqalilarda    bir 
xildir.  Uning  asosiy  elementlari  nerv  xo’jayralari  yoki  neyronlar  bo’lib,  
ularning vazifasi qo’zgatishdan iboratdir.  
Markaziy    nerv    sistemasi    ikki  qismdan  -  bosh  miya  va  orqa  miyadan  
tashkil topgan. Bosh miyaning yuqori qismi olti qavat neyronlar (10 milliardga 
yaqin)  bilan  qoplangan  hamda  po’stloq  deb  ataladigan  katta  yarim  sharlarni 
hosil  qiladi.    Po’stloq  psixik  faoliyatning  eng  muhim  organidir.    Yarim 
sharlardan  pastroqda,  ensa  qismida  miyacha  joylashgan  bo’lib,  uning 
funksiyalari hali yetarlicha o’rganilmagan.  Katta yarim sharlarga miya naychasi 
kelib  taqaladi.      Naychaning    yuqori    qismi  -  talamus    orqa    miyadan    katta  
yarim    sharlarga  boradigan  barcha  nerv  yo’llari  uchun  «oraliq    stansiyasi»   
vazifasini  bajaradi.  Naychaning  pastki  qismi  -  gipotalamus  suv  almashinuvini, 
ovqatlanish  e’tiyojini  va  organizmning    boshqa    funksiyalarini    boshqarib  
turadigan  markazlardan  tarkib  topgandir.  
Markaziy  nerv  sistemasining  tilga  olingan  barcha  qismlari  murakkab 
tuzilishga ega bo’lib,  uni o’rganish va ta’riflash bilan anatomiya va gistologiya  
shug’ullanadi.  
Hozirgi  zamon  fanida  mavjud  tasavvurlarga  qaraganda,    orqa  miya  va 
miya    naychasi    reflektor  faoliyatining  asosan  tug’ma  (shartsiz  reflekslar) 
hisoblangan  shakllarni  amalga  oshiradi,    katta  yarim  sharlarning  qobig’i  esa 
hayot  kechirish  jarayonida  orttiriladigan  va  psixika  tomonidan  boshqariladigan 
xulq-atvor shakllari organi hisoblanadi.  
Tananing har bir sezuvchi a’zosi va har bir harakat  a’zosi miyada o’zining 
xususiy  markazlariga  egadir.      Ko’plab  tajribalar  hayvonlarda  o’tkazildi.      Biroq,  
odamga kelganda shuni aytish kerakki,  sog’lom kishilarning miyasida jarrohlik bilan 
bog’lik bironta ham eksperiment o’tkazilmaydi,  albatta.   Inson katta yarim sharlar 
qobig’ining  anchagina  qismini  qo’l  barmoqlari,    ayniqsa  uning  odamdagi  boshqa 
barcha  barmoqlarga    qarama-qarshi  qo’yilgan  bosh  barmoq  faoliyati  bilan  bog’liq 

---

 
147 
hujayralar,    shuningdek  nutq    organlari  -  lab  va  til  mushaklari  funksiyasi  bilan 
bog’liq  hujayralar  egallaydi.    Shunday  qilib,    odam    miyasining  katta  yarim  shari 
qobig’ida mehnatda va muomalada asosiy funksiyani  bajaradigan  harakat  a’zolari  
ancha  ko’p  joylashgandir.  
Hozirgi paytda mamlakatimizda va chet ellarda olib borilayotgan tadqiqotlar 
shuni ko’rsatdiki,  oliy nerv faoliyatining umumiy qonuniyatlari  hayvonlarning  faol  
hatti-harakatida namoyon bo’ladi.  
Miya  naychalarini  elektr  yordamida  qo’zg’atish  bilan  bir  qatorda  unda 
eksperiment  o’tkazuvchining  aralashuvisiz,    beixtiyor  ravishda  hosil  bo’ladigan 
biotoklarni  yozib  olish  metodi  ham  qo’llaniladi.    Bu  tajribalar    miyaning    elektr 
aktivligi  bir  xil  emasligini  ko’rsatdi.    Biotoklar  yozuvining  xarakteriga  qarab 
odamning psixik holatidagi o’zgarishlar haqida xulosa chiqarish mumkin.  Miyada 
hosil bo’ladigan to’lqinlar turli chastotadagi elektromagnit tebranishlariga o’xshaydi. 
Ularning  eng  sekinlari    kishi  tinch-osoyishta  paytida,    ko’zlarini  yumib  o’tirgan, 
betoqat  bo’lmasdan  va  diqqat-e’tibori  bo’shashgan  holatida  kuzatiladi.    Lekin 
bunday  holatda  bo’lgan  kishi  biron-bir  topshiriq  berilsa  bormi,    uning    biotoklari 
darhol o’zgara boshlaydi va unda to’lqinlar tezligi ancha oshganligini ko’rsatadigan 
izlar paydo bo’ladi.  Miyada elektro-ensefalogramma ko’rinishidagi  kuchaytirgich 
yordamida  yozib  olish  mumkin  bo’lgan  elektr  toklari  paydo  bo’lishining  kashf 
etilishi  psixologlar  uchun  ahamiyatli.   
Odamdagi  psixik  jarayonlarning  miyaga  oid  mexanizmlari  bilan  hayvonlar    
psixikasi     mexanizmlari     o’rtasida    o’xshashlik     bo’lishiga qaramay,  odam 
bilan hayvonning  psixik faoliyati o’rtasidagi tafovutlar  faqat  miqdor  xarakterga  
emas,  balki  sifat xarakteriga ham egadir.  
Odamning  psixik  hayotida  katta  yarim  sharlar  qobig’i  sirtining  30%  ni  
egallaydigan  peshona  qismlari  alohida  rol  o’ynaydi.