"psixologiya"

  
2– guruh uchun tarqatma material.   
Hayvonlarning  instinktiv  harakatlari,  ko’nikmalar  va  aqliy  (intellektual) 
hatti-harakatlari 
Asalarida  yana  ham  murakkabroq  instinktlarni  ko’ramiz.    Ma’lumki  bir 
asalari  uyasida  tuxum  qo’yadigan  katta  ona  ari,    bir  nechta  erkak  ari  va  juda 
ko’p  ishchi  arilar  bo’ladi.  Eng  murakkab  qiliqlar  ishchi  arilarda  bo’ladi.    Ular 

---

 
144 
yoshi  o’zgara  borishi  bilan  oilada  turli  ishlarni  bajaradi:  uy  tozalaydi,  
lichinkalarni  ovqatlantiradi,  uy  quradi,  ovqat  yig’adi,  eshik  oldida  qorovullik 
qiladi.   
Yosh  hayvonlar  instiktiv  harakatlarini  kuzatganimizda  ularning    hati-
harakatlari  Hech  qanday    o’rgatishsiz  yuz  berishini,    ya’ni  ota-bobolarining 
harakatlarini  o’z-o’zidan  takrorlab  ketaverishini    ko’ramiz.    Lekin  yoshlarning 
harakatlari kattlarinikiga nisbatan bir muncha yomonroq bo’ladi. Nasldan o’tgan 
harakatlar  pragrammasini  aniq  bajarish  asosida  va  tajribaning  ortishi  tufayli 
instinktlar o’sib boradi.   
Harakatlarning  instinktiv  shakli  faqat  bug’imoyoqlilarda  emas,  balki 
barcha o’mirtqali hayvonlarda  (baliq,    anfibiya,  qush va xashoratlarda) ko’rish 
mumkin. Ularda jinsiy, ovqatlanish, himoyalanish instinktlari ko’plab uchraydi.   
Shunday  qilib  hayvonlarning  instinktiv  harakatlarini  4  guruhga  bo’lish 
mumkin: 
Ovqatlanish  instinkti  –  hayvonlarning  o’z  va  bolasi  uchun  ovqat  qidirib 
topish, ovqat g’amlash harakatlari.  
Himoyalanish instinkti  -  hayvonning o’z hayotini  va omonligini saqlash 
harakatlarida  ifodalanib,  u  ikki  ko’rinishda  sodir  bo’lishi  mumkin.    Birinchisi,  
dushmanga  xujum  qilish,    ikkinchisi,  o’zini  himoya  qilish.    Har  bir  hayvon 
o’zini  dushmandan  saqlash  uchun    biror  organidan  (shoxlari,  tuyoqlari,    tish-
tirnoqlari, tikonlari kabi) yoki zaharli suyuqlikdan foydalanadi. Masalan, afrika 
kobrasi o’z zaharini 3, 5 m masofaga ota oladi.   
Nasl qoldirish instinkti. Bu ota-onalik instinkti sifatida ko’rinib nasl-avlod 
uchun g’amxo’rlik qilish, uni ma’lum vaqtgacha ovqat bilan ta’min etish, hav-
xatardan saqlash, o’z  bolalarini parvarish qilish  tug’ma  mahoratiga  ega  bo’lib,  
o’z naslining kelajagi haqida g’amxo’rlik qiladi.   
To’da  bo’lib  yashash  instinkti.  Bu  instinkt  hayvonlarining  turli  usullar 
bilan  o’zaro  aloqa  qilishida,  xilma-xil  shaklda  birgalashib,  tudalashib,    poda 
bo’lib, gala bo’lib yashashlarida zoxir bo’ladi. 
Yuqori darajadagi hayvonlarda birinchi o’rinda yangi, bir muncha plastik,  
ya’ni  sharoitga  qarab  o’zgara  oladigan    hatti-harakatlar  chiqadi.    Ular  olamni 
ancha  keng  aks  ettirish  imkoniyatini  beradi.  Hayvonlar  taraqqiyotining 
qanchalik yuqori bosqichida tursa ular turli muvvaqat bog’lanishlarni shunchalik 
tez xosil qiladilar.  
Olamni  aks  ettirishning  bundan  keyingi  bosqichi  individual  hayot 
tajribalari  asosida  hosil  qilingan  bir  muncha  murakkab, shu bilan  birga, plastik 
harakatlar  tufayli  bo’ladi.  Individal  plastik  harakatlar  uchun  muhitni,    shu 
paytdagi sharoitni analiz va sentiz qilish xosdir. 
Ayniqsa  sut  emuzuvchilar  sharoitni  ancha  yaxshi  taxlil  qila  oladilar  va 
o’zgargan  muhitga  o’z  harakatlarini  moslashtira  oladilar.  Yuqori  darajadagi 
hayvonlarda  instinktiv  harakat  bilan  bir  qatorda  tez  o’zgaruvchan  individual 
harakatlar – malakalar va faxm bilan aloqador harakatlar ham mavjud bo’ladi. 
B.Keller  maymunning  harakatlarini  batafsil  kuzatib  «Yuqori  darajada 
tashkil  topgan  hayvonlar  sharoitni  analiz  qilish  asosida  faxm  bilan  aloqador 
harakatlar  qila  oladi»  degan  xulosaga  kelgan.    Keyinchalik  amerika  psixologi 

---

 
145 
Iyerks,  avstriya  psixologi  K.Byuler,  gollandiyalik  psixolog  Boytendayk  ham 
maymunlar bilan tajribalar o’tkazib yuqoridagi fikrni tasdiqladilar. 
Hayvonlardagi faxm bilan aloqador harakatlarni o’rganish masalasi bilan 
rus  olimlari  ham  shug’ullangan.  Bu  ishni  dastlab  zoopsixolog-darvinist  olim 
V.A.Vagner  boshlab  bergan  edi.  Keyinchalik  esa  I.P.Pavlov,  N.N.Ladigina-
Kots,    N.Yu.Voytonis,    G.Z.Roginskiy,    L.S.Vigotskiy,  A.N.Leontyev  kabi 
olimlar bu ishni davom ettirdilar. Ayniqsa Ladigina-Kotsning shimpanze bolasi 
bilan  psixikasining  rivojlanishi  ustida  o’tkazgan  tadqiqotlari  butun  jahonga 
mashxurdir. 
Rus  olimlarining  kalamushlar,  tovuqlar,  qarg’a,  it  va  maymunlar  ustida 
olib borgan tadqiqotlari hayvonlarda psixikaning  rivojlanish bosqichlari,  ularda 
ko’nikmalar  hosil  bo’lishi  va  faxm  bilan  aloqador  harakatlar  qila  olishini 
bilishda juda katta ahamiyatga ega bo’ladi.   
Odamsimon  maymunlar  ko’plab  faxm  bilan  aloqador  harakatlar  qila 
olishda boshqa hayvonlar ichida alohida o’rinda turadi.  Masalan,  odamsimon 
maymunlarning bir turi primatlar boshqa sut emizuvchi hayvonlarga qaraganda 
faqat  ovqat  manbalarinigina  emas,  balki  hamma  turdagi  narsalarni  timirskilab, 
tekshirib  ko’rishga  juda  ustadir.  Bunday  qiziqishni  I.P.Pavlov  «sabotli»,  
«beg’araz qiziquvchanlik»,  «sinchkovlik impulsi» deb atagan edi. 
Maymundagi  ana  shu  xususiyat,  buning  ustiga  ularda  ko’zning  yuksak 
darajada  taraqqiy  qilganligi  ularning  idrok  doiralarini  beqiyos  ravishda 
kengaytiradi, tajriba boyliklarini nihoyada oshirib yuboradi va ko’nikmalarning 
tarkib  topishida,    murakkab  harakat  shakllarining  vujudga  kelishida  boshqa 
hayvonlarga qaraganda unga keng imkoniyatlar yaratadi.   
Boshqa  hayvonlarga  qaraganda  maymunlarda  tekshirish  refleksining 
kuchliligi  ulardagi  qo’l  tipidagi  oyokning  mavjudligidir.  Chunki  ular  «qo’l» 
yordamida  tevarak-atrofdagi  narsalar  bilan  juda  murakkab  munosabatlarga 
kirishish  imkoniyatiga  egadir.  Shuning  uchun  ularda  boshqa  hayvonlarda 
bo’lmagan vaqtli bog’lanishlar ko’plab xosil bo’ladi. 
Hayvonlar ham o’zaro munosabatda bo’ladilar va bir-birini tushunadilar. 
Hatto  ganglioz  nerv  sistemasiga  ega  bo’lgan  hayvonlar  ham  katta-katta  galaga 
uyushib hayot kechiradi.    
Chumolilarning  tili  yanada  murakkabdir.  Olimlarning  o’tkazgan 
tadqiqotlaridan  ma’lum  bo’lishicha,  chumolilar  bir-birini  juda  yaxshi  tushunar 
ekan.  Bunda  ular  topgan  o’ljasi,  xavf-xatar  va  boshqa  ko’p  extiyojlari  haqida 
bir-birini xabardor qiladi.   
Xo’sh,  ular  qanday  qilib  gaplashadi?  Ko’pchilik  olimlar  chumolilarning 
o’zaro  aloqa  qiladigan  asosiy  tili  –  kimyoviy  til  bo’lsa  kerak,  deyishadi.  
Chumolilar  kaysi  tomonga  yurishini,  xavf-xatarni  va  boshqa  signallarni  hidli 
modda  chiqarish  bilan  ma’lum  qiladi.  Kimyoviy  signallar  chumolilarning  bir-
biri  bilan  aloqa  qilish  yo’llaridan  biri  xolos.  Umuman  olganda,    bu 
xashoratlarning «nutqi va aloqa vositalari xilma-xil». 
 
Ganlioz  nerv  sistemasiga  ega  bo’lgan  hayvonlarning  turli  qiyofada 
turishlari, tovush signallari, hid tarqatishlari, har xil usulda suykalishlari ularda 
til vazifasini o’taydi.  

---

 
146 
Xasharotlarning tudadagi yalpi hatti-harakatlari maqsadga muvofiqligi va 
uyg’unligi bilan kuzatuvchini hayratda qoldiradi. Lekin ularning bu harakatlari 
negizida axborot oluvchi hayvonlarning bir xildagi reaksiyalari yotadi. Ularning 
reaksiyalarida  zarracha  ham  anglash,  axborotlarni  qayta  ishlash  hollalarini 
mutlaqo uchratmaymiz.   
Hayvonlar tili qanchalik murakkab va xilma-xil bo’lmasin, ular bir-birini 
qanchalik  yaxshi  tushunmasin,  hayvonlar  «tili»  da  bitta  eng  muhim  narsa 
yetishmaydi,  u  ham  bo’lsa  hayvonlar  tili  tajriba  almashish  va  o’z  tajribasini 
keyingi  avlodga  meros  qilib  berish  vositasi  bo’la  olmaydi.  Ana  shunisi  bilan 
hayvonlar tili insonlar tilidan tubdan farq qiladi.  
 
Yuqoridagilardan  ko’rinib  turibdiki,  psixikaning  taraqqiyoti  nerv 
sistemasining  taraqqiyoti  bilan  chambarchas  bog’liq  ekan.  Odamning  nerv 
sistemasi esa bosh miya va uning qobiq qismi shakllanganligi bilan belgilanadi 
va  unda  psixikaning  eng  yuksak  ko’rinishi  –  ongning  paydo  bo’lganligini 
ko’rsatadi.