"psixologiya"

Iroda   akti   va   uning  to’zilishi.   
Irodaviy 
harakatlarning  dastlabki  boshlang’ich  nuqtasi  harakat 
maqsadining vujudga kelishi va shu  maqsadning o’rtaga qo’yilishidir.  
Maqsad  -  kishining  shu  paytda  kerakli  va  zarur  deb  topgan    ish- 
harakatlarini tasavvur etishi demakdir.   
 
Maqsadni  tasavvur  qilish  odatda,    shu  maqsadga  erishish,    istak-orzuni 
amalga  oshirish  yo’lidagi  intilishga  bog’liq  bo’ladi.    Masalan,    kishi  qiyin 
ahvolga  tushib  qolsa,    shu  ahvoldan  bir  amallab  qutilishini  o’z  oldiga  maqsad 
qilib  qo’yadi.    Kishi  shu  vaziyatni  ma’lum  darajada  o’zgartirish,    bir  nimaga 
barham  berish,    bir nima  qo’shish va shu  kabi  maqsadlarni o’z  oldiga  maqsad 
qilib qo’yadi.  
 
Hatti-harakatni  maqsad  qilib  qo’yish  kishining  mehnat  faoliyati,    kasb-
koriga  bog’liq  bo’lgan  vazifalariga  va  turmushdagi  burchlariga  qarab 
belgilanadi.    Kishi  jamiyatda,    jamoada  tutgan  o’rni  maqsad  qo’yishga    ta’sir 
etadigan muhim omil hisoblanadi.  
 
Kishida  kelib  chiqadigan  ehtiyojlar  darrov  yaqqol  tasavvur  qilinadigan 
maqsad  tarzida  hosil  bo’la  qolmaydi.    Ko’ngilda  kechayotgan  ehtiyoj  va 
intilishlar turli darajada anglanishi va  turlicha tasavvur qilinishi mumkin.   
Masalan,    ehtiyoj  va  intilishlar  ba’zan  istak  tarzida  ko’ngildan  kechadi.  
Istak  shunday  holatki,    bunda  odam  o’ziga  nimadir  yetishmayotganini,  
nimanidir  istayotganini  his  qilib  turadi-yu,    o’sha  narsa  nima  ekanini  yaxshi 
tasavvur  qila  olmaydi.    Tilak  intilishning  shunday  bosqichiki,    bunda  kishi 
harakat maqsadini anglab yetadi,  lekin unga erishish yo’llari va vositalarini hali 
tushunib yetmaydi.   
Ehtiyoj  yana  kuchayib  boraveradi.    Natijada  intilishi  maqsadlaridan 
tashqari,    uning  yo’l,    usul  va  vositalari  ham  asta-sekin  anglashilib  boradi.  
Intilishning bunday to’la anglanilgan bosqichi hohish deb aytiladi.   
Maqsadning    va  unga  yetishish  yo’llarining  ma’qul  va  noma’qulligini 
belgilab beradigan hamma narsa ish-harakat motivlari deb aytiladi.  Kishi nega 
boshqa  bir  maqsadni  emas,    balki  xuddi  shu  maqsadni  o’z  oldiga  qo’ymokda,  
shu  maqsadga  yetishmoq  uchun  boshqa  yo’l  va  vositalar  bilan  emas,    balki 
xuddi shu vositalar bilan ish ko’rishning sababi nima degan savolga javob motiv 
deb  ataladi.    Maqsadlarni,    ularga  erishish  yo’llari  va  vositalarini  tanlash 
jarayoni ba’zan ichki kurash xarakteriga ega bo’ladi.  Bu kurashda turli kuch va 
jozibaga ega bo’lgan bir necha motiv maydonga chiqadi.  Bu jarayon motivlar 
kurashi  deb  yuritiladi.    Motivlar  kurashi  ko’pincha  tafakkur  bilan  hissiyot 
o’rtasidagi kurashdan iborat bo’ladi.  Bundan tashqari,  bu burch hissi bilan unga 

---

 
133 
oid  bo’lgan  qandaydir  boshqa  shaxsiy  his  o’rtasidagi  kurash  tarzida  ham 
namoyon bo’lishi mumkin.  
Maqsadga erishish yo’llari va vositalarini tanlash jarayoni,  rejalashtirish 
motivlar kurashi bilan bog’langan bo’lib,  qarorga kelish bilan tugaydi.  Qarorga 
kelish  muayyan  bir  maqsadni  va  shu    maqsadga  erishish  yo’lidagi  harakat 
usullaridan birini tanlab olish demakdir.  Tez qarorga kelish sur’ati bir qancha 
sabablarga,    jumladan,    ehtiyojga,    hal  qiluvchi  motiv  kuchiga,    vaziyatga,  
hissiyotga,    tafakkur  va  hayolning  taraqqiyot  darajasiga,    kishining  turmush 
tajribasi  va  bilimlariga,    dunyoqarashi,    temperament  va  xarakteriga,  boshqa 
kishilarning  maslahati,  buyrug’i,  takliflariga  bog’liqdir.    Bundan  tashqari,  
maqsadning 
ahamiyatliligiga, 
birorta 
qarorga 
keltiruvchi 
faoliyatning 
xarakteriga ham bog’liq bo’ladi.   
Qat’iyat faqat tezlik bilan qarorga kelishdagina emas balki,  qarorni tez va 
dadil  bajarishda  ham  zohir  bo’ladi.    Tezlik  bilan  qarorga  kelish  va  uni 
belgilangan muddatda bajarish – qat’iyatni namoyish qilish demakdir.   
Qabul qilingan qaror mustahkam yoki bo’sh bo’lishi mumkin.  Bir marta 
qabul qilinib,  keyinchalik o’zgartirilmaydigan va ma’lum vaqt davomida albatta 
bajariladigan qaror qat’iy va mustahkam qaror deyiladi.  Qaror qabul qilinsa-yu,  
keyin  yo  o’zgartirilsa,    yoki  boshqa  yangi  qaror  bilan  almashtirilsa,    yoxud 
butunlay  bekor  qilinsa,    bunday  qaror  bo’sh  qaror  deyiladi.    Qat’iy  va 
mustahkam qarorga kelish irodaning ijobiy xususiyatidir.   
Qaror  unga  muvofiq  keladigan  choralar  ko’rish  va  harakat  qilish  uchun 
qabul    qilinadi.    Qarordan  harakatga  o’tishni  qarorni  ijro  etish  deyiladi.  
Irodaning eng muhim va asosiy bosqichi qarorni ijro etishdir.   
Odatda  irodaviy  harakatlar  2  xil:  jismoniy  va  aqliy  bo’ladi.    Jismoniy 
harakatlarga  har  xil  mehnat  operasiyalari,    o’yin  va  sport  mashg’ulotlari  va 
boshqalar  kiradi.    Aqliy  harakatlarga  esa  masala  yechish,    yozma  ishlar,    dars 
tayyorlash,  ilmiy tadqiqot ishlari olib borish kabilar kiradi Ko’p vaqt takrorlanib 
o’zlashib ketgan,  ko’nikma va malakalarga aylangan harakatlar ham murakkab 
irodaviy harakatlardandir.  
Qarorni ijro etish,  odatda,  ma’lum vaqt,  muddat bilan bog’liq bo’ladi.  
Qaror  kechikmasdan,    belgilangan  muddatda  ijro  etilsa,    bu  irodaning  ijobiy 
sifatidan dalolat beradi.   
Ammo  qabul  qilingan  qaror  hamisha  bajarilavermaydi,    ayrim  hollarda 
esa  o’z    vaqtida  bajarilmay  qoladi.    Ijrosi  paysalga  solinadigan  yoki  butunlay 
ijro etilmaydigan qarorlar niyatlar deb aytiladi.    
Bir  qator  hollarda  qarorga  kelish  boshqa  kuchli  ehtiyojlarning  ta’sirini 
zaruriy tarzda yengish bilan bog’liq bo’lgan jiddiy xarakterdagi ichki zo’r berish 
bilan  bog’liq  bo’ladi.    O’zidagi  qarshiliklarni  yengish  bilan  bog’liq  bo’lgan 
bunday  jarayon  irodaviy  zo’r  berish  deyiladi.    Irodaviy  zo’r  berish  ongning,  
avvalo  nerv-muskul  apparatining  maxsus  zo’rikishida  ifodalanadi  va 
organizmning  tashqi  o’zgarishlarida  namoyon  bo’ladi.    Bundan  tashqari,    zo’r 
berish uchun yana kuch sarflashga ham to’g’ri keladi.   

---

 
134 
Irodaviy  zo’r  berish  va  irodaviy  harakat  maqsadga  erishish  yo’lida 
uchraydigan to’siqlarni yengishda namoyon bo’ladi.  To’siqlar esa ikki xil: ichki 
va tashqi to’siqlar bo’lishi mumkin.   
Irodaning  navbatdagi  bosqichi  ijroga  baho  berish  bo’lib  hisoblanadi.  
Baho berish qilingan ishni ma’qullash,  oqlash yoki qoralashdan iborat bo’ladi.  
Bu  baho  qabul  qilingan  qaror  yoki  bajarilgan  harakatlardan  mamnun  bo’lish 
yoki  mamnun  bo’lmaslik  tufayli  kelib  chiqqan  maxsus  hissiy  kechinmalarda 
ifodalanadi.   
Demak,  iroda insongagina xos noyob psixik jarayondir.  U insonning ongli 
harakatlarida namoyon bo’ladi.  Iroda tufayligina turli qarshiliklarni yengib o’z 
maqsadimizga  erishamiz.    Iroda  juda  murakkab  to’zilishga  egadir.    U  ko’plab 
harakat bosqichlarini o’z ichiga oladi.