"psixologiya"



Download 1,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet121/253
Sana28.04.2020
Hajmi1,78 Mb.
#47964
1   ...   117   118   119   120   121   122   123   124   ...   253
Bog'liq
psixologiya

 
 
 
 


 
102 
3. Idrok to’g’risida tushuncha.  Idrokning xususiyatlari va turlari. 
 
Idrok  deb  narsa  yoki  xodisalarning  inson  ongiga  bevosita  ta’sir  etishi 
natijasida  tartibga  solinib,  alohida  sezgilarni  narsa  va  voqyealarni  yaxlit  bir 
obrazi tarzida birlashtirib aks ettirilishiga aytiladi.  
 
Idrok  qo’zg’atuvchilarning  ayrim  xususiyatlarini  aks  ettiruvchi 
sezgilardan  farq  kilib  narsani  butunligicha,  uning  hamma  xususiyatlari  bilan 
birgalikda  aks  ettiradi.  Bundan  idrok  ayrim  sezgilarning  oddiy    yig’indisidan 
iboratdir  degan  xulosa  kelib  chiqmaydi.  Idrok  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega 
bo’lgan  xissiy  bilishning  sifat  jihatidan  yangi  bosqichidir.  Idrokning 
predmetliligi,  yaxlitligi,  ma’lum  tartibda  to’zilganligi,    anglanganligi,  
konstantligi uning muhim xususiyatlaridir.  
 
Idrokning    predmetliligi  deganda  uning  aniq  bir  predmetga    qaratilishini 
tushunamiz.  
 
Idrokning yaxlitligi deganda narsa va xodisalarni yaxlitligicha ongimizda 
aks  ettirishni  tushunamiz.    Idrok    sezgi    a’zolariga  ta’sir  qiluvchi  narsalarning 
ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farqli ularoq, narsalarning yaxlit 
obrazidir.   
 
Idrokning  konstantligi  ham  uning  muhim  xususiyatlaridan  biridir. 
Konstantlik tufayli biz atrofimizdagi narsalarning shakli, katta kichikligi,  rangi 
va  shu    kabilarni  nisbatan  o’zgarmas  tarzda  idrok  qilamiz  Masalan,    teatrda 
o’tirgan odamlarning yuzlariga uzoqdan qarasak,  ular bizga o’zgarmas,  haqiqiy 
odamlardek  ko’rinadi,  aslida  ko’z  tur  pardasiga  uzoqdagi  narsalarning  aksi 
kichik  bo’lib  tushadi.  Yoki  yuqori  etajdan  turib  pastga  karasak  odamlar,  
mashinalar  juda  kichik  bo’lib  kurinadi,    lekin  biz  ularni  o’z  xolicha  idrok 
qilamiz.  
 
Yukorida  bayon  qilinganlardan  ma’lumki,  odamning  tajribasi,  bilimi, 
hayol  va  tafakkurining  faoliyati,  hissiyot  va  diqqati,  umuman  odam 
psixikasining  hamma mazmuni idrokda namoyon bo’ladi.  Bu  psixik hayotning 
idrokda  aks  etuvchi va idrokka  ta’sir ko’rsatuvchi  mazmuni    appersepsiya  deb 
ataladi.  
 
Ayni  bir  narsa  yoki  xodisani  ayrim  kishilarning  idrok  etishida 
ko’rinadigan  ba’zi  xususiyatlar  appersepsiya    bilan  belgilangan  bo’ladi.  Bu 
xususiyatlar  odamning  tajribasi  va  bilimlariga  bog’liq  xususiyatlardir.  Kishilar 
ayni  bir  narsa  yoki  xodisani  yoshlari,    ma’lumoti,    turmush  tajribasi,  kasbi, 
temperament,  xarakter,    qobiliyat  va  qiziqishlarida  ko’rinadigan  shaxsiy 
xususiyatlariga qarab har xil idrok etadilar.  
  Idrok turlariga quyidagilar kiradi: 
1. Fazoni idrok qilish.  
2. Vaqtni idrok qilish.  
3. Harakatni idrok qilish.  
Fazoni idrok qilish to’g’risida gapirar ekanmiz, biz narsalarning fazodagi 
shakllarini,    katta-kichikligini  va  fazodagi  o’zaro  munosabatlarini  tushunamiz. 
Ma’lumki,    fazodagi  shakllarga  qarab  uch  burchakli,    to’rt  burchakli,  kub,  
silindir  kabilarga  ajratiladi.    Narsalar  katta  -  kichikliga  qarab  katta,    kichik, 


 
103 
o’rtacha  deyiladi.    Fazodagi  munosabatlariga  qarab  bizga  nisbatan  yaqin  yoki 
uzoq,  bizdan o’ng tomonda yoki chap tomonda,  yuqorida yoki pastda deyiladi.   
 
Biz  fazoni  asosan  ko’zimiz  orqali  idrok  qilamiz.    Uni  bir  ko’z  bilan 
(monokulyar) va ikki ko’z bilan (binokulyar) idrok qilish mumkin. 
 
Ko’z  gavharining,    umuman,    ko’zning  ravshan  kurish  uchun 
uyg’unlashuvini akkomadasiya deb ataymiz.  
 
Konvergasiya  ma’lum  bir  narsaga  qaraganda  ikkala  ko’z  soqqasining 
kanshar  tomon  barobar  burilishidir.    Idrok  qilinayotgan  narsa  qanchalik  yaqin 
tursa,  ko’z  soqqalari  bir-biriga,  ya’ni  kanshar  tomonga  shunchalik  yaqin 
buriladi,  ko’rish  o’qlari  ham  bir-birini  shunchalik  yaqin  kesib  o’tadi.  Ko’z 
konvergensiyasi  ayniqsa  masofani,  yiroqni,  chuqurlikni,  eng  aniq,    raso  idrok 
qilishga imkon beradi.  
 
Fazoni  biz  faqat  ko’rish  orqali  idrok  qilmasdan  balki  teri-tuyg’u  va 
muskul-harakat  sezgilari  orqali  ham  idrok  qilamiz.  Maydaroq  narsani  shaklini, 
ularning  katta-kichikligini,  holatini  teri  sezgisi  bilan  ya’ni  ushlab  ko’rib  idrok 
qilamiz.   
 
Biz  idrok  qilib  turgan  narsa  va  xodisalar  ma’lum  bir  vaqt  (zamon) 
davomida  paydo  bo’ladi,  taraqqiy  qiladi  va  o’zgarib  boradi.  Vaqtni  idrok 
qilishni  vaqt  «bo’laklarini  »  soat  va  xronometrik  asboblar  yordamida  o’lchash 
deb  tushunish    yaramaydi.    Kishi  xuddi  bir  xilda  bo’lgan  vaqt  bo’lagi  «minut,  
soat  yoki  kun»  ning  obyektiv  davomini  hamisha  bir  xilda  sezavermas  ekan.   
Ba’zan  bir  soat  bir  daqiqaday  tez  o’tib  ketadi  yoki  bir  kun  bir  yildek  tuyuladi.  
Biz  vaqtni  «uning  to’xtovsiz  borishi,  cho’zilishi  va  davomini»  idrok  qiladigan 
maxsus bir organga ega emasmiz. O’tayotgan vaqt avvalo atrofimizdagi narsa va 
xodisalarning  o’zgarib  va  almashinib  turishidan  bilinadi.    Shu  sababli  vaqtni 
idrok  qilish  hamma  sezgi  a’zolarimiz  faoliyati  bilan  bog’langan  deb  aytish 
mumkin.  
 
Maxsus mashq qilib, o’tayotgan vaqtning ayrim xissalarini mumkin qadar 
aniq belgilay bilish qobiliyatini o’stirish mumkin.  I.P.Pavlov itlarda ovqatning 
kelish  vaqtini  his  qiladigan  shartli  reflekslar  hosil  qilgan  edi.  Bunday  refleksni 
odamlarda  hosil qilish mumkin.  
 
Harakatni  idrok  qilish  deb  narsalarning  fazoda  o’rin  almanishini  idrok 
qilishga aytiladi. Harakatni idrok qilish hayotiy muhim ahamiyatga egadir.   
 
Harakatni  idrok  qilishga  imkon  beradigan  usullardan  ikkinchisi 
obyektning  harakatiga  ko’z  bilan  qarab  turishdir.    Bunda  harakat  qilayotgan 
obyektning  tasviri  ko’z  to’r  pardasiga  nisbatan  bir  oz  harakatsiz  bo’lib  qoladi.  
Biroq biz,  shunday bo’lsa ham,  obyektning harakatini ko’ramiz. 
 
Eshitish  analizatori  yordami  bilan  ham  harakatni  idrok  qilish  mumkin. 
Bunda  tovush  manbai  bizga  yaqinlashgan  sari  tovush  baland  eshitiladi.  
Aksincha  manba  uzoqlashgan  sari  tovush  pasayib  eshitiladi.  Masalan,  uyning 
ichida turib ko’chadan mashina o’tayotganligini bilamiz.  
 
Illyuziya  deb  atrofdagi  narsa  va  xodisalarni    notug’ri  idrok  qilishga 
aytiladi.  Buni  geometrik  illyuziyalar  deb  nom  olgan  illyuziyalarda  yaqqol 
ko’rish  mumkin.    Masalan,    uzunligi  barovar  bo’lgan  ikki  chiziqning  boshiga  


 
104 
ikki  xil  strelkalar  chizilsa,  strelkasi  tashqariga  qaragan  chiziq  unisiga  nisbatan 
uzun bo’lib ko’rinadi.  
 
Idrok qilib turgan shaxsning psixikasida ro’y beradigan o’zgarishlar bilan 
bog’liq  tasodifiy  illyuziyalar  ham  bo’ladi.    Masalan,    cho’lda  suvsagan  kishi 
uzoqda  yarqirab turgan shurxok  yerni ko’l deb  o’ylashi  yoki o’rmondagi tunka 
qurqoq odamning ko’ziga bironta yirtqich hayvonga o’xshab ko’rinishi mumkin. 
Illyuziyalar  hatto  nutqda  ham  uchraydi.  Masalan,  goh  vaqtda,  kishi  «men 
boshqacha tushunibman» deydi. 
 
Gallyusinasiya  tashqi  olamda  yo’q  narsalarni  idrok  qilishdir.  Yo’q 
narsalarning ko’zga ko’rinishi, yo’q ovozning eshitilishi,  yo’q hidning dimoqqa 
urilishi  gallyusinasiyadir.  Gallyusinasiya  paytida  kishi  go’yo  bir  narsani  aniq 
ko’rgandek,  eshitgandek,  ushlagandek,  is bilgandek tuyuladi.  

Download 1,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   117   118   119   120   121   122   123   124   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish