"psixologiya"



Download 1,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet123/253
Sana28.04.2020
Hajmi1,78 Mb.
#47964
1   ...   119   120   121   122   123   124   125   126   ...   253
Bog'liq
psixologiya

Xotira turlari.  
    
Xotiraning  esda  olib  qolish  va  qayta  esga  tushirish  jarayonlari  sodir 
bo’ladigan  faoliyatining  xususiyatlariga  bog’liqligi  xotiraning  har  hil  turlarini 
ajratish uchun umumiy asos bo’lib xizmat qiladi.  Bunda xotira uchta mezonga 
muvofiq bo’linadi:  
1.  Psixik  faollik  xususiyatiga  ko’ra  harakat,    emosional  obrazli  va  so’z-
mantiqli turlariga bo’linadi.   
2.  Faoliyat maqsadiga ko’ra ixtiyorli va ixtiyorsiz turlarga bo’linadi. 
3. Materiallarni  qancha  vaqt  esda  olib  qolish  va  esda  saqlash    muddatiga 
ko’ra, qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira turlariga bo’linadi.   
    
 Harakat xotirasi – turli hildagi ish-harakatlar va ularning sistemasini esda 
olib qolish,  esda saqlash,  yana qayta esga tushirishdan iboratdir.  
    
Emosional xotira – his – tuyg’uga g’os xotiradir.  His – tuyg’ular hamisha 
bizga  ehtiyojlarimiz  va  qiziqishlarimiz  qanday  qondirilayotgani,    bizning 
tevarak  –  atrofdagi  olamga  munosabatimiz  qanday  yo’lga  qo’yilganligi  haqida 
xabar berib turadi.  Shuning uchun ham hissiy xotira har bir kishining hayoti va 
faoliyatida muhim ahamiyatga egadir. 


 
106 
    
Obrazli xotira tasavvurlarni,  tabiat va hayot  manzaralarini,  shuningdek,  
tovushlarni,  hidlarni,  ta’mlarni esda olib qolishdan iborat xotira hisoblanadi.  U 
ko’rish,  eshitish,  hid bilish,  ta’m bilishga oid xotiradir.  
     
So’z  –  mantiq  xotira  bizning  o’y  –  fikrlarimiz  mazmunini  tashkil  etadi.  
Fikrlar esa nutqsiz mavjud bo’la olmaydi,  shuning uchun ham ularga oid xotira 
ham shunchaki mantiqiy deb emas, balki so’z – mantiq xotira deb ataladi.   
     
Xotirani ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo’lgan edik.  Biron narsani esda 
olib qolish yoki eslash uchun maxsus maqsad qo’ymagan holda esda olib qolish 
va  yana  qayta  esga  tushirish  ixtiyorsiz  xotira  deb  ataladi.    Oldimizga  bironta 
maqsad qo’yib esda olib qolganimizda ixtiyoriy xotira bo’ladi. 
Uchinchi  guruh  xotiraga  qisqa  muddatli,  uzoq  muddatli  va  operativ 
xotiralar  kiradi.  Qisqa  muddatli  xotira  materialni  ko’p  martalab  takrorlash  va 
qayta esga tushirishlar orqali uzoq vaqt esda olib qolinishi bilan ajralib turadigan 
uzoq muddatli xotiradan farqli ularoq,  bir martagina juda qisqa vaqt maboynida 
eslab qolish bilan belgilanadi. 
Operativ  xotira  tushunchasi  kishi  tomonidan  bevosita  amalga 
oshiralayotgan  dolzarb  vazifalar,  harakatlar,  ishlarga  xizmat  qiladigan  mnemik 
jarayonlarni  anglatadi.    Qachonki  biz  biron  murakkab  harakatni,    misol  uchun 
arifmetik  amalni  bajarayotgan  bo’lsak,    u  holda,    uni  qismlarga  bo’laklarga 
ajratgan xolda bajaramiz. Bunda ishni bajarish davomida ayrim oraliq natijalarni 
«yodimizda» saqlab boramiz.  
Esda  olib  qolishni  xotiraning  yangi  materialni  ilgari  o’zlashtirilgan 
material  bilan  bog’lash  orqali  esda  saqlab  qolinishiga  olib  keladigan  jarayon 
sifatida  ta’riflash  mumkin.    Bu  shaxs  tajribasini  yangi  bilimlar  va  xulq-atvor 
shakllari  bilan  boyitishning  zarur  shartidir.  Esda  olib  qolish  hamisha  tanlangan 
bo’ladi.    Sezgi  a’zolarimizga  ta’sir  qiladigan  barcha  narsalar  ham  esda  olib 
kolinavermaydi.  
Esda  olib  qolish  qisqa  muddatli  va  uzoq  muddatli  hamda  ixtiyorsiz  va 
ixtiyoriy turlarga bo’linadi.  
Operativ  esda  olib  qolish  deb  ataladigan  eslab  qolishni  qisqa  va  uzoq 
muddatli eslab qolish o’rtasidagi oraliq darajalaridan biri deb hisoblash mumkin. 
Operativ  esda  olib  qolishni  kishining  odatdagi  harakatlariga  xizmat  qiluvchi 
xotira jarayoni deb ta’riflash mumkin.  U kishi bajarayotgan harakatning har bir 
konkret jarayonida biron natijaga erishish sharoitlaridan biri sifatida yuz beradi. 
Uzoq  muddatli xotiraga shaxs  faoliyatining hayotiy  muhim  maqsadlariga 
erishishda taktik jihatdagina emas, balki strategik jihatdan ahamiyat kasb etgan 
axborot  kelib  turadi.  Psixologiyada,  yuqoridagilardan  tashqari,    ixtiyorsiz  va 
ixtiyoriy esda olib kolish farq kilinadi.  
Ixtiyorsiz  esda  olib  qolish  –  bilish  va  amaliy  harakatlarni  amalga 
oshirishning  maxsuli  va  shartidir.    Bunda  esda  olib  qolish  o’z  xolicha  bizning 
maqsadimiz  sifatida  yuzaga  chiqmaganligi  sababli  beixtiyor  esimizda  olib 
qolingan  jamiki  narsalar  xususida  odatda  «o’zidan-o’zi  esda  saqlanib  qolgan 
ekan» deymiz.  
Ixtiyoriy  esda  olib  qolish  –  maxsus  mnemik  harakatlar,  ya’ni  asosiy 
maqsadi  esda  olib  qolishdan  iborat  bo’lgan  harakatlar  maxsulidir.  Maxsus 


 
107 
o’tkazilgan tadqiqotlar materialni aynan, tula va izchil eslab qolish vazifasining 
aniq  qilib  qo’yilishi  ixtiyoroiy  esda  olib  qolishning  asosiy  shartlaridan  biri 
ekanligini ko’rsatdi.  
Qayta esga tushirish.  
O’tmishda idrok qilingan narsalarning, his-tuyg’u, fikr va ish-harakatlarning 
ongimizda  qaytadan  tiklanishiga  esga  tushurish  deyiladi.    Esga  tushurishning 
nerv-fiziologik  asosi  miya  po’stida  ilgari  xosil  bo’lgan  nerv  bog’lanishlarining 
qaytadan qo’zg’alishidir.  
Esda tushurish bir necha xil bo’ladi: 

  tanish.  

  eslash.  

  bevosita eslash.  

 
oradan vaqt o’tkazib eslash.  

  ijtiyorsiz eslash.  

  ixtiyoriy eslash.  
Tanish  deb  ilgari  idrok  qilgan  narsalarni  takror  idrok  qilganda  u  narsaning 
esga tushishiga aytiladi.  
Eslash narsani, uning o’zini shu paytda idrok qilmay turib esga tushurishdir.  
Bevosita  esga  tushurish  materialni  o’qib  chiqish  bilanoq,  boshqa  Hech 
narsani o’ylamasdan,  shu paytning o’zidayoq esga tushurishdir. 
Oradan vaqt o’tkazib  esga tushurishda biror material oradan bir necha kun,  
hatto bir necha oy o’tkazib esga tushiriladi.  
Biror  narsani  esga  tushurish  beixtiyor  va  ixtiyoriy  bo’lishi  mumkin. 
Ixtiyorsiz  esga  tushirish  deganda  kishining  o’z  oldiga  maqsad  qo’ymasdan, 
irodaviy kuch sarf etmasdan esga tushirishga aytiladi.  
Ixtiyoriy    esga  tushurish  biror  maqsad  bilan  esga  olinishi  kerak  bo’lgan 
materialni tanlab,  ataylab harakat qilib,  maxsus esga tushirish demakdir.  
Esda saqlash va unutish.  
Esda saqlash deyilganda ilgari paydo bo’lgan taassurot,  fikr,  xis-tuyg’u 
va  ish-harakatning  jonlanib,    takrorlanib  turishiga  moyillik  paydo  qilishi  va 
mustahkamlanishini  tushinamiz.  Shunday  mustahkamlanishga  sabab  nerv 
sistemasining plastikligidir.  
Biz  o’qib  olgan  material  uni  esda  olib  qolgan  vaqtda  mazmunan  va 
shaklan  qayday  bo’lgan  bo’lsa,    albatda  aynan  shundayicha  saqlanib 
turavermaydi.  Lekin  ayrim  formulalar,    ta’riflar,    ko’paytirish  jadvallari,  
mashina va telefon nomerlari miyamizda aynan saqlanishi ham mumkin. 
Unutish  –  ilgari  esda  olib  qolgan  narsalarimizning  ongimizdan  qisman  yoki 
tamoman  yo’qolishidir.    Unutish  qisman  va  butunlay  bo’lsa  ham,    u  qachondir 
yana esga tushadi.  
Unutushni  tamoman  salbiy  xodisa  deb  tushunish  yaramaydi.    Chunki 
keraksiz  narsalar  unutilib,  miya  bo’shashi  ham  lozim.  Ayniqsa,  turli  g’am-
g’ussalar tezda unitilmasa,  kishini umr bo’yi qiynashi,  azoblashi mumkin.  
Shunga  qaramay,  unutishga  qarshi  kurash  olib  borish  lozim.  Buning 
uchun  materialni  tez-tez  takrorlab  turish,  uni  turmushga,    amaliy  faoliyatga 


 
108 
tadbiq  kilib  borish,    o’rganilayotgan  materialni  oldingilari  bilan  bog’lab  borish 
va boshqa usullarni qo’llash zarur.  
Xotira tiplari.  
Har  kimning  o’ziga  xos  xotira  xususiyatlari  mavjud.    Xotiradagi  bu  farq 
uning  kuchida  ifodalanadi.    Birovda  xotira  kuchli  bo’lsa,  boshqa  birovda 
kuchsizdir.   
Xotiraning  kuchli  yoki  kuchsiz  bo’lishini  biz  esda  koldirish  va  unutishning 
tezlik  darajasiga  qarab  belgilaymiz.    Tez  esga  olib,  juda  sekin  unutish  kuchli 
xotiraning  belgisi  bo’lsa,  sekin  esda  olib  qolib,  tez  unutish  kuchsiz  xotira 
belgisidir.  Shunga qarab kishilardagi xotirani to’rt tipga bo’lamiz: 
 
Esda qoldirish 
 
Unitish 
Tez 
 
Sekin 
Sekin 
 
Sekin 
Tez 
 
Tez 
Sekin  
 
Tez  
 
 
 
 
Xotirani yana ko’rish, eshitish, harakat degan tiplarga ham ajratish mumkin.  
Lekin sof xotira kam uchrab,  ko’proq aralash xotira (ko’rish- harakat,  ko’rish-
eshitish,  harakat-eshitish kabi) xillari uchraydi.  
Xotiraning yuqorida sanagan bu tiplari tug’ma, o’zgarmaydigan narsa emas,  
balki uni tarbiyalash,  o’zgartirish,  kuchli xotira qilish mumkin.  

Download 1,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   119   120   121   122   123   124   125   126   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish