"psixologiya"

 
4.Xotira.  Xotira to’g’risida tushuncha.  Xotira jarayonlari va turlari.  
Xotira va faoliyat. 
Xotirada  esda  olib  qolish,    esda  saqlash,    esga  tushirish  va  unutish  kabi 
asosiy jarayonlar mavjud bo’ladi.  Shu jarayonlarning har biri alohida mustaqil 
psixik  xususiyat  hisoblanmaydi.  Ular  faoliyat  davomida  shakllanadi  va  o’sha 
faoliyat bilan belgilanadi.   
    
Muayyan  bir  materialni  esda  olib  qolish  hayot  faoliyati  jarayonida 
indiviual  tajriba  orttirishga  bog’liqdir.    Esda  olib  qolingan  narsani  keyinchalik  
faoliyatda  qo’llanish  uchun  uni  esga  tushirish  taqozo  etiladi.    Muayyan  bir 
materialning faoliyat doirasidan chiqib qolishi esa uning unutilishiga olib keladi.  
Materialni  esda  saqlash  uning  shaxs  faoliyatidagi  ishtirokiga  bog’liq  bo’ladi.  
Chunki  har  bir  muayyan  paytda  kishining  xulq  –  atvori  uning  butun  hayotiy 
tajribasi bilan belgilanadi.   
    
Xotira  psixologiyaning  eng  ko’p  o’rganilgan  bo’limlaridan  biri  bo’lib 
hisoblanadi.    Lekin  hozirgi  paytda  xotiraning  qonuniyatlari  yanada  o’rganilishi 
uni fanning tag’in ham muhimroq  muammosiga aylantirib qo’ydi.   
     
Xozirgi  kunda  xotiraning  mexanizmlari  va  qonuniyatlarini  o’rganish 
buyicha  uchta  nazariya  mavjuddir.    Bo’lar  psixologik,    neyrofiziologik  hamda 
bioximik nazariyalardir.   
    
 Psixologik  nazariya.    Bu  nazariya  tarixiy  jihatdan  eng  eski  nazariya 
bo’lib,    u  fanda  ko’p  va  turli  –  tuman  nazariyalarning  olg’a  surilganligi  bilan 
mashhurdir.  Bu  nazariyalarni  xotira  jarayonlarining  shakllanganida  insonning 
faolligi  qanday  rol  o’ynashligi  va  bunda  faollikning  mohiyatiga  kanday 
yondoshuv zarurligi bilan baholash mumkin.   
    
Nazariyaning  birinchi  guruhi  assosiativ  nazariya  deb  yuritiladi.    Bu 
nazariyaga  ko’ra,    muayyan  psixik  hosilalar  ongda  bir  vaqtning  o’zida  yoki 
bevosita  birin-ketin  paydo  bo’lsa,    u  holda  hosilalar  o’rtasida    assosiativ 
boglanishlar  tarkib  topadi  va  bu  boglanishlarni  biron  bir  qismi  takroran  paydo 
bo’lishi  ongda  uning  barcha  elementlari  muqarrar  ravishda  gavdalanishiga  olib 
keladi.    Assosiasiyalar  uch  turli  bo’ladi:  o’xshashlik,    yondoshlik  va  qarama  – 
qarshilik assosiasiyalari.   

---

 
105 
     
Neyrofiziologik  nazariyalar.    Bu  nazariyalar  xotiraning  mexanizmlari 
haqidagi  fiziologik  nazariyalar  bilan  bog’liqdir.    Bu  nazariyaning  asosini  I.  P. 
Pavlovning  «Oliy  nerv  faoliyati  qonuniyatlari  haqida»  gi  ta’limotining  eng 
muhim qoidalari tashkil etadi.  Bu ta’limotga ko’ra xotiraning nerv – fiziologik 
mexanizmini bosh miyada hosil bo’ladigan muvaqqat bog’lanishlar tashkil etadi.  
Ana  shu  bog’lanishlar  qanchalik  mustahkam  bo’lsa,    esda  olib  qolish  ham 
shunchalik  yaxshi  bo’ladi.    Ana  shu  muvaqqat  bog’lanishlarning  qaytadan 
jonlanishi  esga  tushirishga,    so’nib,    yo’q  bo’lib  ketishi  esa  unutishga  sabab 
bo’ladi.   
Bioximik 
nazariya. 
Hozirgi 
kunda 
xotiraning 
mexanizmlarini 
o’rganishning  neyrofiziologik  usuli  bioximik  tadqiqotlar  darajasiga  tobora 
yaqinlashib  va  qo’shilib  ketmoqda.  Bu  usul  ushbu  fanlarning  o’zaro  tutashgan 
joyida olib borilayotgan ko’plab tadqiqotlarda o’z tasdig’ini topdi. 
Bioximik  nazariyaning  moxiyati  quyidagidan  iborat.  Birinchi  bosqichda 
(qo’zg’atuvchining  bevosita  ta’siridan  sung)  miya  xo’jayralarida  asl  xoliga 
qaytuvchi  fiziologik  o’zgarishlarni  keltirib  chiqaradigan  qisqa  muddatli 
elektroximik  reaksiya  yuz  beradi.    Ikkinchi  bosqich  birinchi  bosqich  negizida 
yuzaga  kelib,    aslida  u  yangi  oqsil  moddalarning  xosil  bo’lishi  bilan  bog’liq 
bo’lgan  bioximik  reaksiyadan  iboratdir.  Birinchi  bosqich  sekundlar  yoki 
minutlar  maboynida  davom  etadi  va  uni  qisqa  muddatli  esda  olib  qolishning 
fiziologik  mexanizmi  deb  hisoblaydilar.  Xo’jayralarda  qaytarilmaydigan 
o’zgarishlarga  olib  keladigan  ikkinchi  bosqich  uzoq  muddatli  xotiraning 
mexanizmi  hisoblanadi.  Bu  nazariya  tarafdorlari  tashqi  qo’zg’atuvchilar  ta’siri 
ostida nerv xo’jayralarida ro’y beradigan o’ziga xos ximiyaviy  o’zgarishlarning 
izlarini  mustahkamlash,    esda  saqlab  qolish  va  yana  qayta  esga  tushurish 
jarayonlari mexanizmlarining asosini tashkil etadi.