|
Seminar mashg’uloti uchun savollar:
1. Assotsiativ psixologiya mohiyati?
2. David Yumning ong haqidagi qarashlari?
TOPSHIRIG’I
1-topshiriq. Klaster
Assotsiativ psixologiya vakillarini keltiring?
14-Seminar mavzusi: Tarixiy yondashuvning dastlabki kurtaklari, Umar Xayyom psixologik qarashlariga tanqidiy nazar. (2soat)
Reja:
1. Umar Xayyom bilish nazariyasi.
2. Abu Hamid Muhammad ibn Muhammad al G‘azzoliy
Umar Xayyom (1040-1123) bilish nazariyasi uning tabiiy va ilmiy
qarashlari bilan uzviy bogMangan Umar Xayyomning materializmi,
uning dinga qarshi mulohazalari esa islom dinining narigi dunyo,
jonning o‘lmasligi, jannat va do‘zax to‘g‘risidagi ta’limotlami rad etdi.
VIII asrda islomda turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Bulardan
mutakallimlar, ularning psixik ta’limotiga ko‘ra xissiy bilishning
ahamiyatini, bilimlarimizning voqelikka muvofiq kelishini inkor etishdir. Ular nimaiki o‘zlari uchun nomaqbul bo‘lsa (xissiy bilish bilan
bog‘liq bo‘lgan sezgi ma’lumotlari va bilimni inkor etish yordamida),
hammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiqlash lozim bo‘lsa,
hamma tasawur qilish mumkin boMgan narsaga yo‘l qo‘yish yordamida
hammasiga yo‘l qo‘yish mumkin deb hisoblaydilar.
Mutazaliylar ta’Iimotida muhim masalalardan biri inson irodasining erkinligi to‘g‘risidagi masaladir. Inson o‘z xatti-harakatlarida
erkindir. Insonning erkin irodasi haqidagi fikr xudoning «oliy qudrati»
to‘g‘risidagi diniy aqidalarga zid keladi. Ollohning o‘z yaratganlariga
nisbatan majburiyati bilan almashtirdilar. Mutazaliylar taqdirning
awaldan belgilab qo‘yilganligi to‘g‘risidagi ta’limotni - tavakkul
ta’limotini inkor etadilar. So'fizm ta’Iimotida butun odam xudoning
mujassamlanishidan boshqa narsa emas. Xudo hamma ko‘rinadigan
narsalarda mavjud. Narsalar esa o‘z navbatida xudoda mavjud. Dunyo — ruh shaklida butun olamga tarqalgan xudo singari yagonadir.
Inson esa ana shu ruhning bir qismi, ertami kechmi u bilan qo‘shiladi.
Hu qo‘shilish xudoga yaqinlashishning asosiy bosqichi - shariat,
taraqqiyot, ma’rifat va haqiqat olib keladi. So‘fizmga ko‘ra xudo bilan
qo‘shilishning o‘zi - eng oliy rohat. So‘fizm xudoga aql yordamida
ishonish emas, balki unga ichki xissiyot orqali yaqinlashxishga katta
e'tibor beradi.
Abu Hamid Muhammad ibn Muhammad al G‘azzoliy 1058-yil
Xurosonning Tus shahrida tug‘ilgan. Uning oilasi forslardan bo‘lib,
Ius shahrida istiqomat qilgan. Otasidan erta yetim qolgan G‘azzoliy
1070-yilda akasi Abul-Futuh Ahmad bilan Jurjonga tahsil olish uchun
kyetadilar. U yerda Imom Ahmad ar-Roziqoni va Abul Qosim
Jurjoniylarda ta’lim oladi. Keyinchalik Nishopurda ilmga chanqoq
G‘azzoliy ta’rifini tez orada Saljuqiylar vaziri Nizomul Mulk eshitgach,
uni Bag‘dodga taklif etadi va Nizomiy madrasasi boshqaruvini
topshiradi. Imom G‘azzoliy 1111-yil 19-dekabrda 53 yoshda Tus
shahrida vafot etadi. Juda yoshlik chog‘idanoq olimlik pog‘onasiga ko‘tarildi.
1091-yildan boshlab и Bog‘doddagi mashhur Nizomiy madrasasida
talabalarga falsafa va ilohiyot ilmidan saboq berdi. U 34 yoshida kuchli
ruhiy inqirozni boshidan kechirdi. Shundan so‘ng haqiqatni faylasuflar
belgilagan yo‘ldan topa olmasligini tushunib, mudarrislikni tashladi
va mustaqil ravishda tasavvuf ilmini o‘rganishga kirishdi. Oradan 11-
yil o‘tgach, imom G‘azzoliy yana madrasaga qaytib, talabalarga tahsil
bera boshlaydi. U butun umrini haqiqatni odamlarga tushuntirish va
adashganlami to‘g‘ri yo‘lga qaytarishga bag‘ishladi.
G‘azzoliyning falsafa, tasavvuf ilmiga oid asarlari juda yorqin, ravon va tushunarli uslubda bitilgan. Quyida uning ana shunday
asarlaridan ba’zilarini sanab o‘tamiz: «Faylasuflarning maqsadlari»,
«Faylasuflaming raddiyasi», «Din haqidagi fanning tug‘ilishb» «Olam
javoni» va hokazo.
Tirik mavjudotlaming quyi darajadagi turlari, chumoli va chivinlarni
ham faqat chumoli hamda chivinlargina anglay oladi. Afsuski, faqat
insongina o‘zi haqida haqiqiy bilimga ega emas. Biz o‘zimizni faqat
sirtdan - yoki bu qilmishimiz va tashqi qiyofamiz orqali bilamiz.
Ruhiy mohiyatimizni bilishga urinmaymiz.
Uchta olam mavjuddir: ularning biri zohiriy, ikkinchisi botiniy olam
bo‘lsa, har ikkisining orasidan yana bir olam — ruhiy olam o‘rin olgan.
VIII asrda islomda turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Bulardan
mutakallimlar, ularning psixik ta’limotiga ko‘ra xissiy bilishning
ahamiyatini, bilimlarimizning voqelikka muvofiq kelishini inkor etishdir. Ular nimaiki o‘zlari uchun nomaqbul bo‘lsa (xissiy bilish bilan
bog‘liq bo‘lgan sezgi ma’lumotlari va bilimni inkor etish yordamida),
hammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiqlash lozim bo‘lsa,
hamma tasavvur qilish mumkin bo‘lgan narsaga yo‘l qo‘yish yordamida
hammasiga yo‘l qo‘yish mumkin deb xisoblaydilar.
Mutazaliylar ta’Iimotida muhim masalalardan biri — inson irodasining erkinligi to‘g‘risidagi masaladir. Inson o‘z xatti-harakatlarida erkindir. Insonning erkin irodasi haqidagi fikr xudoning «oliy qudrati»
to‘g‘risidagi diniy aqidalarga zid keladi. Ollohning o‘z yaratganlariga
nisbatan majburiyati bilan almashtirdilar. Mutazaliylar taqdiming
avvaldan belgilab qo‘yilganligi to‘g‘risidagi ta’limot — tavakkul ta’limotini inkor etadilar. So‘fizm ta’limotida butun olam xudoning mujassamlanishidan
boshqa narsa emas. Xudo hamma ko‘rinadigan narsalarda mavjud.
Narsalar esa o‘z navbatida xudoda mavjud. Dunyo ruh shaklida butun olamga tarqalgan xudo singari yagonadir. Inson esa ana shu ruhning bir qismi, ertami kechmi u bilan qo‘shiladi. Bu qo‘shilish xudoga
yaqinlashishning asosiy bosqichi — shariat, taraqqiyot, ma’rifat va
haqiqat olib keladi. So‘fizmga ko‘ra xudo bilan qo'shilishning o‘zi-eng
oliy rohat. So‘fizm xudoga aql yordamida ishonish emas, balki unga
ichki xissiyot orqali yaqinlashishga katta e’tibor beradi.
Abu Xomid G‘azzoliy va uning ta’Iimotidagi ilg‘or psixologik g‘oyalami ajratish va yoshlarga o‘rgatish orqali ularga ma’naviy-axloqiy tarbiya
berish lozim. G‘azzoliyning fikricha, yoshlami barkamollikka yetaklovchi asosiy mezon aql-zakovat, kuchli farosat, saxovat, halol luqma topish
hhohlanadi. Shuning uchun ham Abu Xomid G‘azzoliyning qarashlari,
U'oyalari o‘ziga xos psixologik -pedagogik ahamiyatga ega bo‘lib,
ma’naviy ildizlariga ega. Abu Xomid G‘azzoliy har
xil asarida farzandlar tarbiyasiga alohida urg‘u beradi, yoshlami
lamiyalning kelajagini quruvchilar deb xisoblaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
