Psixologiya fan sifatida

3.Psixologiya fani rivojlanishining zamonaviy tendentsiyalari 
Inson o‘zinining kimigini anglashga intilishdan, o’z ruhiy dunyosini va o‘zgalar 
ruhiyatini bilish istagi paydo bo‘lishdan, tabiat va jamiyat hodisalarini tushunishga ehtiyoj 
sezishdan, o‘tmish, xozirgi zamon, kelajak xaqida mulohaza yuritish dan e’tiboran 
psixologiya fan sifatida rivojlana boshladi. Psixologik bilimlar juda uzoq o‘tmish tarixga 
ega bulsa-da, lekin u fan sifatida falsafadan XIX asrga kelib ajralib chikdi. Psixologiyani 
alohida fan sifatida ajralib chikishga usha davrda kishilik jamiyatida yuz berayotgan 
ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy o‘zgarishlar sabab bo‘ldi, chunki bular ijtimoiy zaruriyatning 
takozosi edi. Psixologik xolatlarni tadqiq qilish, ya’ni psixika mohiyatini tushunish 
maqsadida usha davrda eksperimental ilmiy psixologik laboratoriyalar vujudga kela 
boshladi. Ilk psixologik tadkikotlar laboratoriyasi nemis olimi V.Vundg tomonidan 1879 
yilda Leypsig universitetida tashkil qilindi. Xuddi shu laboratoriya andozasi bo‘yicha 
boshqa mamlakatlarda bir kancha mustaqil laboratoriyalar ochildi. XIX asrning oxiri va 
XX asrning boshlariga kelib psixologiya fani tugrisidagi ilmiy tushunchalarda keskin 
o‘zgarishlar yuzaga keldi va ularning ta’siri natijasida psixologiyaning tadkikot ob’ekti 
sifatida insonga muhitning ta’siri, uning xulk-atvorini urganish muammolari tanlab olindi. 
Shu davrda psixologiya fanining rivojlanishiga ijobiy hissa ko‘shgan psixologiya 
maktablari vujudga keldi, jumladan Amerika (AQSH) psixologiyasining asosiy yunal 
ishlari dan bulgan bixeviorizm, Germaniya geshtaltpsixologiya maktabi, Venada 
Z.Freydning psixoanalizi va boshkalar. Shu maktablarning xammasi o‘zining nuktai 
nazariga asoslanib, psixologiya fanining tarkibiy kismlarini o‘rganishga harakat kildi. 
Psixologik konsepsiyalarning rangbarangligi sababli va fan-texnikaning pivojJtanishi 
ta’siri bilan psixologiya uzi ning tadkikot ob’ektlariga ega bulgan ko‘plab soqalarga ajrala 
boshlandi. Hozirgi davrda isixologiyaning nazariy va amaliy yutuklari agrof-muhit xdmda 
jamiyatning juda keng qirralariga tatbik qilinmoqda. Jaxon psixologiyasi fanida xul k-
atvor,muomala va faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlovchi omillarning eng muximi 
tariqasida insonning emotsional xayot i yetishi aksariyat iazariyotchi psixologlar 
tomonidan ta’kidlab o‘tiladi. Bu talkinning haqqoniyligiga yech kanday e’tirozlar bulishi 
mumkin emas.Chunki mazkur omil eksperimental psixologiyaning mustakil soxa sifatida 
vujudga kelishidan e’tiboran ustuvor, dalil gakozo kilmaydigan atribut singari tadkikot 
predmeti moxiyatiga singib ketgan. Shuni aloxida ta’kidlab o‘tish lozimki,inson 
muomalasining, xulq-atvorining kechishi, faoliyatining muvaffakiyatli, sermaxsul 
yakunlanishi kup jixatdan shaxsning emotsional xolatlariga «emotsional ton, kayfiyat, 
stress, affekt va xokazo», izoxlanishi murakkab bulgan ruxiy kechinmalarga,yuksak xis-
tuygularga boglik. O‘yin, mexnat, ukish, muomala va boshka faoliyat turlarining 
muvaffakiyatli kechishi, shaxslararo munosabatlarda xul k-atvorning namoyon bulishi 
ijobiy psixologik xolat sifatida baxolansa, emotsiya va xissiyotning barkaror, maksadga 
yo‘nalgan tarzda xukm surishi extimoli e’tirof etiladi. His-tuygularning mustaxkamligi, 
barkarorligi, mukammalligi sifatlarning mavjudligi ularning dinamik stereotiplar tipiga 
aylanganligidan dalolat beradi, faoliyat va xulkning shaxs tomonidan ongli ravishda 

---

boshkarish uslubi shakllanganligini bildiradi. Tabiatning tarkibiy kismlari va jamiyatning 
a’zolari bilan turli shakldagi, xar xil xususiyatli munosabatga kirishishi, ular bilan 
muomala kilish maromlarini davriy «muvaqqat tarzda» o‘zgarishni vujudga keltiradi. Ana 
shu o‘zgarish tufayli muvaffakiyat va muvaffakiyatsizlik, omad va omadsizlik, optimizm 
va pessimizm, romantika va realiya, simpatiya va antipatiya, progress va regress, 
jo‘shkiplik va tushkinlik, faollik va sustlik kabi birinchisi ijobiy (pozitiv), ikkinchisi esa 
salbiy (negativ) ruxiy xodisa kelib chikadi. His-tuygularning mustaxkamligi, barkarorligi, 
mukammalligi sifatlarning mavjudligi ularning dinamik stereotiplar tipiga aylanganligidan 
dalolat beradi, faoliyat va xulkning shaxs tomonidan ongli ravishda boshkarish uslubi 
shakllanganligini bildiradi. Tabiatning tarkibiy kismlari va jamiyatning a’zolari bilan turli 
shakldagi, xar xil xususiyatli munosabatga kirishishi, ular bilan muomala kilish 
maromlarini davriy «muvakkat tarzda» o‘zgarishni vujudga keltiradi. 
Umumiy psixologiyaning asosiy prinsiplari, determinizm, ong va faoliyat birligi, 
psixikaning faoliyatida rivojlanishi bo‘lib xisoblanadi. 
1. Determinizm (lat.determinata belgilayman ma’nosini bildiradi) prinsipi tabiat va jamiyat 
xodisalari, shu jumladan, psixik xodisalarning ob’ekgiv sabablar bilan belgilanishi 
xaqidagi ta’limotdir. Shu boisdan psixika, ongning ob’ektiv borlik va nerv sistemasi bilan 
belgilanishi ilmiy psixologiyaning buyuk yutugi xisoblanadi. Shuning uchun determinizm 
psixikaning turmush tarzi bilan belgilanishini va turmush tarzi o‘zgarishiga mutanosib 
ravishda u xam o‘zgarishini anglatadi. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, xayvonlar 
psixikasining rivojlanishini biologik konun tarzidagi tabiiy tanlash mezoni bilan 
o‘lchanadi. Hayvonlardan farkli o‘larok insonda ong shakllanishining paydo bo‘lishi 
muayyan boskichlar orkali rivojlanishi moddiy ishlab chikarilish vositalarini yaratish 
hamda takomillashtirish, mahsulotlarni qayta ishlash konunlari bilan belgilanadi. Inson 
ongining ijtimoiy-tarixiy tarakkiyot xususiyatiga ega ekanligini anglashi (tushunish) shaxs 
ongining ijtimoiy borliqqa (makro, mikro, mize muxitiga) bogliqligi haqidagi ham 
tabiatshunoslik, xam insonshunoslik umumiy prinsipga asoslangan buyuk xulosa kishilik 
jamiyatining olamshumul tantanasidir.