Psixologiya: amaliy psixologiya

Mirzo Ulug`bek nomidagi
O’zbekiston Milliy Universitet
Ijtimoiy fanlar fakulteti
Psixologiya:amaliy psixologiya
ta`lim yo`nalishi talabasi
Turdiboyev Javlonbek


Mavzu: Transakt tahlil maktablari
Transakt tahlil tushunchasini dastlab fanga amerikalik psixiatr hamda psixoanalist Erik Bern olib kirdi. U dastlab psixoanaliz bilan shug`ullandi va o`z qarashlari va g`oyalari bilan uni boyitib bordi. Asta sekinlik bilan uning g`oyalari Z. Freyd yaratgan klassik psixoanalizdan uzoqlashib bordi. U o`z go`yalarida Freydning g`oyalariga qarshi chiqdi va natijada erik Erik Bern o`ziga xos yondashuvni ishlab chiqishga majbur bo`ldi. Bunda u psixoanalitik hamjamiyat homiyligida yozgan asarida keltirilgan shaxsning ,,ichki bola va kattalar’’ fikriga tayandi. Erik Bern davridan (1970 yil) boshlab Transakt tahlil rivojlanishi yuqori darajaga chiqdi. Lekin uning asosi hali hanuzgacha o`z mohiyatini yo`qotgan emas.
Transakt tahlilning asosi nima? Transakt tahlil asosida insonning ego holati hamda hayotiy ssenariy tushunchalari yotadi. Inson o`z ego va super ego holatidan kelib chiqqan holatda hayot ssenariysi yaratiladi. Insonning ego holati 3 ko`rinishda namoyon bo`ladi bular, yosh bola, ichki ota-ona hamda kattalardir. Ushbu g`oyalardan so`ng Erik Bern izdoshlari Transaktsion tahlil rivojlanishini yuqori darajaga ko`tarishdi. Hozirgi paytda zamonaviy transaktsion analizda turli maktablar vujudga keldi va ularning asosiysi - Klassik maktab, Goulding qaror maktabi, Katexis maktablaridir. Bu maktablarning har biri o`zining nazariyayasi va terapevtik texnikalariga ega hisoblanadi. Hozirgi kunda qo`llaniladigan har qanday terapevtik texnikalar ma`lum bir maktabga tegishli hisoblanadi. Umuman olib qaraladigan bo`lsa zamonaviy psixolog manashu uchala maktablarning strukturalarini bilishi shart hisoblanadi. Chunki ular o`zlari qo`llayotgan terapevtik amaliyotning qaysi maktabga tegishli ekanligini bilishlari uchun, va bu narsa xalqaro transakt tahlil terapevti sertifikatini olish uchun ham zarur hisoblanadi.
Birinchi bo`lib klassik maktab haqida to`xtaladigan bo`lsak uning bunday nomlanishiga sabab, ular Erik Bern yaratgan g`oyalarga judayam yaqin ya`ni, asosan Erik bern tomonidan yaratilgan g`oyalarga asoslanishadi. Ushbu maktab terapevtlari kattalarda ma`lumotlarni tushunish xususiyatini kuchaytirish va bolalarda ma`lum bir sohaga yoki yo`nalishga qiziqishlarini uyg`otish uchun keng ko`lamli analitik modellardan texnikalardan foydalanishadi va ular quyidagilar; drama uchburchagi, egogrammalar, silash profili, tanlash va boshqalar. Bu maktab vakillari, mijozning birinchi qadami uning o`zidagi muammolarning qanday paydo bo`lganligini tushunish qobilyatini rivojlantirish. Keyin esa mijoz eski muammolaridan xalos bo`lish va mustaqillikga erishishga harakat qiladi va bunda terapevt bilan kelishuvga erishadi. Keyingisi mijoz o`z harakatlarini o`zgartirgandan so`ng o`zini boshqacha his qila boshlaydi deb qaraladi, garchan his-tuyg`ularni o`zgartirish klassik maktabning asosiy vazifasi emas. Klassik maktabda asosan guruhli davolanishni muhim usul sifatida baho beriladi. Bu usulda asosan mijoz guruh a`zolari bilan muloqot qiladi, va o`z navbatida bolalik davrida yechilmagan, hal etilmagan vaziyatlarni takrorlash bilan bog`liq deb taxmin qilinadi.
Qayta qaror maktabi. Bob va Meri Goulding Transakt analiz nazariyasi va Geshtalt terapeya usullarini birlashtirgan holatda yangi terapevtik usulni taklif etishdi. Gouldingni aytishicha dastlabki qarorlar o`ylashdan ko`ra his-tuyg`ularga bog`liq. Shuning uchun ssenariydan chiqish uchun, odam erta qaror qabul qilish paytida boshidan kechirgan bolaning his-tuyg`ulari uchun qayta shartnoma tuzish bu his-tuyg'ularni ifodalash va yangi qaror qabul qilishi orqali eski qarorini o'zgartirishi kerak. Bunga fantaziya yoki orzu ishi orqali yoki mijoz erta travmatik voqeani eslab, uni qayta boshdan kechiradigan senariyning dastlabki sahnasida ishlash orqali erishish mumkin. Qaror qabul qiluvchi terapevtlar boshqa transakt tahlil amaliyotchilariga qaraganda shaxsiy mas'uliyatni ko'proq ta'kidlaydilar. Shu munosabat bilan terapevtik shartnoma mijoz va terapevt o'rtasidagi ikki tomonlama kelishuv sifatida emas, balki mijozning o'ziga bo'lgan majburiyati sifatida qaraladi.
Bunday holda, terapevt kuzatuvchi sifatida ishlaydi va hech narsa qilmaydi, barcha harakatlar mijozning o`ziga beriladi. Bunda mijoz o`zini boshqacha his qiladi. Mana shunday kuch terapevt tomonidan taqdim etilmasligi lozim balki mijoz o`zida mana shu narsani his qila olishi kerak bo`ladi.. Ushbu maktabdagi terapevtlar ko'pincha guruhlar bilan ishlaydi, lekin guruh jarayoniga e'tibor bermaydi. Bu holatda terapiya yakkama-yakka o'tkaziladi, qolgan guruh esa guvohlik beradi va o'zgarish jarayonini kuchaytiradigan ijobiy zarba beradi. Tuyg'ularni ifodalash muhim ahamiyatga ega bo'lsada, ushbu maktabdagi terapevtlar ham mijoz nima bo'layotganini tushunishi kerak deb hisoblashadi. Tuyg'ular ustida ishlash darhol Kattalar tahlili bilan amalga oshiriladi. Mijoz o'z xatti-harakatlarini o'zgartirish va yangi echimlarni mustahkamlash uchun shartnoma tuzishi ham muhimdir. Katexis maktabi. Katexis maktabi (CATHEXIS - Bern bir ego holatidan ikkinchisiga o'tishni tushuntirish uchun qo'ygan ruhiy energiya) va uning asoschilari, Shiffning rafiqasi transakt tahlil nazariyasiga muhim hissa qo'shgan. Dastlab, Shifflar o'zlarining Katexis institutini ruhiy kasallarni davolash markazi sifatida tashkil etishdi, ular ota-onalarni tarbiyalash yoki qayta tarbiyalash deb atashgan. Uning mohiyati shundan iboratki, jinnilik ota-onaning halokatli va nomuvofiq xabarlari natijasidir. Mijoz o'zining go'dakligiga qaytishga taklif qilinadi, shu bilan birga u ego holatini bostiradi, uni barcha energiyadan mahrum qilish. Keyin unga tarbiyasini o'zgartirish imkoniyati beriladi, bu holda terapevt ijobiy va izchil ota-ona rolini o'ynaydi. Yaxshiyamki, bu safar ta'lim va o'sish jarayoni hayotga qaraganda ancha tezroq. Biroq, qayta ta'lim to'liq yetuk, degan ma'noni anglatadibir muncha vaqt uning yangisiga bog'liq bo'ladiva... Shunday qilib, bunday yondashuv bilan terapevt davolanish xavfsizligini ta'minlashi va psixiatrik yordamni tashkil qilishi kerak. Katexis maktabining boshida, Shifflar rasman o'zlarining, ulardan ba'zilari zamonaviy transakt tahlilda taniqli nazariyotchilar, terapevtlar va o'qituvchilardir. Shiff o`z usulini ruhiy sog'lom mijozlar bilan davolashda ham samarali ekanligini isbotladi. Ular bilan o‘qiyotganda buzib, ilmsizlik bilan doimiy ishlashga alohida e’tibor beriladi. Passiv bo'lish o'rniga, odamlar o'z muammolarini hal qilish uchun o'ylashga va harakat qilishga undaydi. Reeducation Intensive Care ( qayta o`qitishning intensiv terapeyasi) sog'lom mijozlar bilan ishlash uchun mos emas, ammo bu maktabdagi terapevt o'z mijozi bilan shartnoma tuzishi mumkin.,,Tarbiya” Bunday holda, u shartnomada mijoz har doim u bilan uchrashishi mumkinligini va u rolda harakat qilishini ko'rsatadi,,O`rnini bosuvchi ota-ona” haqiqiy ota-onadan kelishi mumkin bo'lgan xabarlarni cheklash o'rniga mijozga yangi ijobiy ta'riflar berish orqali. Shiff terapiyasi guruhda o'tkazilganda, guruhda reaktiv muhit bo'lishi kerak. Bu shuni anglatadiki, uning barcha a'zolari, shu jumladan terapevt ham bir-birining harakatlariga jonli munosabatda bo'lishadi. Agar siz menga yoqmaydigan ish bilan shug'ullanayotgan bo'lsangiz, bu haqda sizga to'g'ridan-to'g'ri aytishim kerak. Agar guruhdagi kimdir o'zini passiv tutsa yoki biror narsaga e'tibor bermasa, qolganlar unga qarshi kurashishlari va muammoni faol hal qilishga chaqirishlari kerak. Bunday holda, kurash Quvg'in degani emas, balki U + Siz + pozitsiyasidan kelib chiqqan holda boshqa shaxsga bevosita talabni o'z ichiga oladi. Jangga kirgan kishi o'zi va sherigi haqida chin dildan qayg'uradi. Ushbu jarayonni yaxshiroq tushunish uchun Shiff iborani boshqacharoq ishlatadi ya`ni G`amxo`rlikni qarama-qarshilik bilan izohlaydi.
Uchta maktabdan tashqari. Zamonaviy transakt tahlildagi ba'zi muhim yutuqlar uchta maktabdan tashqarida bo'lgan. Masalan, Erskin va Saltmanning raketka tizimi va Keylerning mini-skript konsepsiyasi. Ushbu nazariy modellarning har biri o'zining aniq belgilangan terapevtik yondashuviga ega. Zamonaviy Transakt tahlil terapiyasining muhim ijobiy xususiyatlaridan biri Transakt tahlilning nazariy asoslari bilan raqobatlasha olishini isbotlagan terapiyaning boshqa yo'nalishlaridan g'oyalar va usullarni kiritish qobiliyatidir. Natijada, zamonaviy Transakt analiz terapevti mijozning ehtiyojlariga qarab ishlatilishi mumkin bo'lgan turli xil texnikalarning katta va moslashuvchan diapazoniga ega. Transakt tahlil amaliyotchilarining aksariyati boshqa sohalarda ham ta'lim olishgan va bu tajribani Transakt analiz terapiyasiga olib kelishgan. Buni Transakt tahlil -Geshtalt kombinatsiyasi haqida gapirganda eslatib o'tdik. Transakt tahlil terapevtlari, shuningdek, psixoanaliz, bioenergetika, neyro-lingvistik dasturlash, tizimlar nazariyasi va boshqa ko'plab sohalardan olingan tushuncha va usullardan terapevtning bilimi va qiziqishlariga qarab foydalanadilar. Biroq, ego holati modeli va hayot ssenariysi nazariyasi har doim ushbu turli xil texnika va usullardan foydalanganda Transakt tahlilni boshqaradigan tashkiliy tamoyillarga asoslanadi.
Hozirgi kunda zamonaviy transaktsion analiz asosan quyidagi muammolar bilan ishlaydi. transaktsion analiz qanday muammolar uchun samarali? Bular quyidagilar hisoblanadi;

• 
  oila va sheriklik munosabatlaridagi muammolar,
  
• 
  boshqa odamlar bilan muloqot qilishdagi muammolar,
  
• 
  o'z-o'zini hurmat qilish va o'ziga ishonch bilan munosabatlardagi muammolar,
  
• 
  tanlov muammosi,
  
• 
  hayot yo'li,
  
• 
  kuchlanish, kechiktirish, motivatsiya bilan bog'liq muammolar; professional muvaffaqiyatga erisha olmaslik
  
• 
  takroriy qiyin hayotiy vaziyatlar
  
• 
  qo'rquv, depressiya
  
• 
  O'zaro munosabatlardagi muammolar yoki guruhlar va tashkilotlarda birgalikdagi faoliyatning samaradorligi
  

Zamonaviy transakt analiz maktablari ushbu yuzaga keladigan muammolarda, yoki qiyinchiliklarda o`z yondashuvlari bilan yechim topishadi.

Foydalanilgan adabiyotlar; Берн Эрик

Трансакционный анализ и психотерапия Перевод с англ.
СПб., издательство <Братство>, 1992. 224 с.
Eric Berne. Transactional Analysis in Psychotherapy
Grove Press. Inc., New York