Psixologiy asi

«Ruhiy
jarayonlar miya suyuqliklari b o 'ylab oqadi»,
degan xulosaga keladi.
M iya haqidagi qarashlarning o'zgarishiga va um um an olganda, 
psixologiya va fiziologiya fanining rivojlanishiga fransuz mutafakkiri 
R. Dekartning (1596-1650) kashfiyotlari katta turtki bo'ldi. U organizm
A. Vezaliy
(1514-1564)
15

---

bilan 
m uhit 
o rasid ag i 
reflek to r 
munosabatlami o'rgandi va ruhiy faoliyatning 
fiziologik asoslarini isbotlashga intildi. U 
«Y urak q o n -to m ir fao liy ati m exanika 
qonunlariga bo'ysungan holda boshqarilib 
tu rad i» , degan fik rn i o 'r ta g a ta sh lad i. 
H ayvonlar xulq-atvori, odamning harakat 
faoliyati reflektor tarzda, m ushaklarning 
harakati esa tashqi ruhiy ta ’sirlarsi
z,
yani asab 
to la la ri o rq ali b o sh q arilib tu rish in i, 
organizmda kechadigan fiziologik jarayonlar 
R.Dekart 
ruhga b o g 'liq em asligini d astlab D ek art
(1596-1650 ) 
tajribalar orqali isbotlab berdi. U sezgi va
hissiyotning qanday yuzaga kelishini tushuntirib 
«Ongli ruhni» tanadan
chiqarib tashlab bo ‘Imaydi va u faqat odamga taalluqlidir»,
degan.
Shunday qilib, Dekart sezgi a ’zolarining ta ’sirlanishi va mushaklar­
ning javob reaksiyasi orasidagi bog'liqlikni o'rganib, reflektor yoy haqida­
gi ta ’limotga asos soldi, desak yanglishmagan bo'lamiz.
Chexiyalik atoqli olim, fiziolog I. Proxozka (1749-1820) D ekart 
t a ’lim otiga asoslangan holda fanga «refleks» (aks ettirish) degan 
tushunchani kiritdi. I. Proxozka reflektor yoyning tuzilishini ta ’riflab 
bergan. U oliy nerv fao liy ati va ruhiy fao liy at reflek to r tarzd a 
boshqarilishini yanada chuqur o'rgandi. Afsuski, o'sha paytdagi ilm- 
fanning rivojlanish darajasi reflekslar haqidagi ta ’limotni tadqiqotlar 
asosida to 'la isbotlab berishga qodir emas edi. Bosh miya faoliyatini 
reflektor mexanizmlarga asoslangan holda tushuntirib berish imkoniyatlari 
y o 'q edi. Shuning uchun ruhiy faoliyat asab tizim ining fiziologik 
fao liy atid an ajratilgan holda o 'rg an ild i. B uning natijasida odam
organizmida tana va ruh bir-biriga bog'liq bo'lm agan narsalar, deb 
hisoblandi.
Avstriyalik vrach va anatom Ғ. Gall (1758-1828) odam miyasining 
tuzilishini juda mukammal o'rgandi va uning frenologik xaritasini yaratdi. 
U birinchilardan bo'lib bosh miya katta yarim sharlarining kulrang va 
oq moddasini bir-biriga bog'liq bo'lgan alohida tuzilmalar deb bildi. U 
bosh miya po'stlog'ida 40 ga yaqin ruhiy funksiyani joylashtirdi va ularni 
miyaning pushta (bo'rtiki) lari bilan bog'ladi. U harakat, ko'ruv, eshituv 
va sezgi markazlari bilan birgalikda miyada xotira, tafakkur, sevgi, 
kam tarlik, donolik, ayyorlik m arkazlarini ham joylashtirdi. Uning 
fikricha, yuqori qobiliyatli odamlarning miyasidagi bo'rtiklar kuchli 
rivojlangan bo'ladi va kimning tafakkuri past bo'lsa, uning miyasi silliq 
bo'ladi.
16

---

XIX 
asrning o ‘rtalarida psixologiyaning 
rivojlanishida katta o'zgarishlar yuz berdi. Bu 
davrda gipnoz (yunoncha - «uyqu» degani) 
haqida ta ’limot yaratildi va uning asoschisi 
Mesmer hisoblanadi. G ipnoz tushunchasini 
1843-yili angliyalik jarroh Jeyms Bred taklif 
qilgan. M esmer gipnozda k u zatila d ig a n
hodisalami «magnetizm» bilan bog'laydi.
F ran siy alik olim J .M .C h a rk o tt (1888) 
gipnoz asosida fiziologik jarayonlar yotadi, deb 
tushuntiradi. 
0
‘sha paytlari gipnoz usuli bilan 
bemorlarni davolash keng tarqaldi. Gipnoz 
bilan m ash h u r nevrolog lar va p six ia trlar 
shug'ullanishgan. U lardan Benedikt, Forel,
Levenfeld, Mopassan, S.S. Korsakov, Mebiuslaming nomi mutaxassislarga 
yaxshi tanish.
S hular orasida m ashhur psixoanalitik deb nom chiqargan yosh 
shifokor olim Zigmund Freyd ham bor edi. Z. Freyd aslida nevropatolog 
bo‘lgan. U 1856-yil 
6
-mayda Chexoslovakiyaning Prshibor (u paytdagi 
Freyburg) degan kichik bir shahrids dunyoga keladi. 1860-yili Freydlar 
oilasi V enaga k o ‘chib o ‘tishadi va Z. Freyd um rining oxirigacha 
A vstriyada yashab ijod qiladi. Fizika, biologiya, tarix va falsafaga 
o ‘ch bo'lgan Z. Freyd doimo tabiatda bo'ladigan hodisalarning o'zini 
o 'rg an ib g in a qolmay, ularning sabablarini ham izlagan. Z. Freyd 
um rining oxirigacha determ inist b o 'lib qoldi, ya’ni ruhiy-asabiy 
buzilishlaming sababi, asl mohiyatini izladi. Z. Freyd avvaliga mashhur 
olim Ernst Bryukkning qo'li ostida fiziologiya sirlarini o'rgandi. U 
ilm iy ish b ilan sh u g 'u lla n ib , o rq a m iya fizio lo g iy asin i o 'rg a n a
boshlaydi. Lekin Freyd k o 'p bolali oilada tavallud topganligi uchun 
moddiy tom ondan juda qiynalib qoladi va ilmiy ishni tashlab, amaliy 
nevrologiya sohasida ishlab, har kuni 
8 - 1 0
soatlab bemorlarni qabul 
qiladi. Tibbiy amaliyotda olgan tajribalarini ilmiy tom ondan o'rganib, 
tez orada mashhur nevropatolog vrach b o 'lib nom chiqaradi. O 'sha 
paytlari kasallarni davolashdagi fizioterapevtik usullarni Z. Freyd ham 
k o 'p q o 'lla y b oshlaydi. L ekin k e y in c h alik by usul Z. F rey d n i 
qoniqtirm ay qo'yadi. U gipnoz bilan qiziqib, uni Iosif Breyer va J. 
S h ark o lard an o 'rg an ib , kasallarn i davolashga keng ta tb iq qiladi. 
Bolalar serebral falaji, afaziyalar bilan qiziqib, bir nechta m aqolalar 
ham chop qildiradi.
1861-yili motor nutq markazini kashf qilgan P. Brok nutq buzilishini 
«afemiya» deb atasandi. Z. Freyd motor afaziya haqida so'z yurita turib,