Psixolingvistika nutqiy faoliyat haqidagi fan

Nazorat savollari:
1 Psixolingvistika so’zini birinchi bo’lib kim qo’llagan?
2 Psixolingvistikaning tilshunoslik bo’limi sifatida kiritilish jarayoni haqida so’zlang.
3 “Tafakkur voqelik haqidagi axborotni qabul qilish, to’plash, qayta ishlash va tartibga solish usulidir”­­­-degan fikrni izohlang.
4 Fan bo’yicha o’zbek olimlar nazariyalarini tushuntiring.


6-MA’RUZA
BIXEVIORIZM, NEOBIXEVIORIZM
Reja:

1. 
   Bixeviorizm,
   
2. 
   Neobixeviorizm
   

Tayanch so‘z va iboralar: psixika, fiziologiya, bixeviorizm, neobixeviorizm, stimul, reaksiya, oraliq o‘zgaruvchi, assotsiativ munosabat, assotsianistik nazariya.

Yevropa psixologiyasidan farqli o‘laroq, Amerika psixologiyasi (bixeviorizm) o‘zining aniq pragmatik yo‘nalishini insonni o‘rganib, uning psixofiziologik imkoniyatlaridan maksimal foydalanishga qaratdi¹. Bixeviorizmga ko‘ra, mahluqqa (bu odam yoki jonivor bo‘lishi mumkin va h.k.) ta’sir qiladigan qandaydir S (stimul) va ushbu stimulga qandaydir R (reaksiya) bor. Nutq tahliliga bixevioristik yondashuv namunasi sifatida amerikalik tilshunos Leonard Blumfildning “Til” (1968) asarini keltirish mumkin. L.Blumfild o‘zining mazkur asarida “Djek va Djill”misoli orqali stimul va reaksiya munosabatini yoritib bergan. Kishilar bir-birlari bilan amaliy (nutqsiz) va nutqli stimullar yordamida o‘zaro munosabatga kirishadi. Ular mazkur stimullarga ikki xil: nutqli va nutqsiz harakatlar bilan javob qaytarishadi:

nutqsiz reaksiya S───→ R
nutq vositasidagi reaksiya S───→ r ............ s ───→ R.
Keyinroq bixeviorizmda yangi oqim – neobixeviorizm (yunoncha neos – “yangi” va inglizcha behaviour – “xulq, xatti-harakat”) vujudga keldi. Bu oqim “qora quti”ning ichiga kirish zarurati tufayli shakllandi. Neobixevioristik tadqiqotlarda bixeviorizmning prinsipial S – R sxemasi mohiyatan murakkablashtirilib, S – R orasida nimadir borligi aniqlandi va “oraliq o‘zgaruvchi” tushunchasi paydo bo‘ldi. Gap endi shunchaki tashqi stimul va reaksiya haqida emas, balki insonda tashqi reaksiya chaqira oladigan va insonning o‘ziga xos individual tajribasini aks ettiradigan (shuning uchun ham turli kishilarning reaksiyalari farqli bo‘ladi) oraliq o‘zgaruvchi, ya’ni organizm ichidagi maxsus ichkistimul tushunchasi haqida boradi².
Xullas, oraliq o‘zgaruvchining bilvosita ta’siri natijasida tashqi reaksiya yuzaga keladi: S1-r1……. Sn-Rn. Bu o‘rinda obraz, maqsad, ehtiyoj, intellekt, kutish, muvaffaqiyat-muvaffaqiyatsizlik kabi tafakkur doirasining fenomeni bo‘lgan tushunchalar faol qo‘llaniladi.
Ch.Osgudning nazariyasi ana shu bixeviorizmga, aniqrog‘i, neobixeviorizmga tayangan bo‘lib, undan to‘g‘ri assotsiativ strukturalarga chiqildi. Ch.Osgud insonning psixikasida kuzatish va tasvirlash mumkin bo‘lmagan hech narsa yo‘q, deb hisobladi. Shundan kelib chiqqan holda so‘zlarning konnotativ ma’nosini (baholash, ekspressiv, uslubiy munosabat va h.k.) o‘lchab ko‘rishga harakat qildi va semantik differensiya metodini ishlab chiqdi. So‘zlarning gradatsiyasini belgiladi. Masalan, 1-yaxshi, 2-neytraldan yaxshiroq, 3-yaxshidan neytralroq, 4-neytral, ya’ni yaxshi ham, yomon ham emas, 5-yomondan neytralroq va h.k. Shuningdek, so‘zlarni turli mezonlarga ko‘ra baholash amalga oshirildi: ona so‘zi otaga nisbatan iliqroq, ota so‘zi onaga nisbatan kuchliroq. Qayd qilinganlar bilan birga, har bir tovush ham muayyan emotsional reaksiyani keltirib chiqaradi.
Ch.Osgudning fikricha, insonning psixikasi uchun stimul va reaksiyaning assotsiativ munosabati, shuningdek, foydali stimullarga bo‘lgan barcha reaksiyalarning majmuyi muhimdir. Bundan inson hayvondan faqat nutqi bilangina farqlanadi degan xulosa kelib chiqadi. Uni quyidagi sxema orqali izohlash mumkin:
S (stimul) – R (reaksiya). Ya’ni har qanday stimul insonda o‘lchash mumkin bo‘lgan reaksiyalarni keltirib chiqaradi.
Nutqda individning psixikasiga xos xususiyatlar aks etadi; verbal munosabatlarning tuzilishi individning psixikasiga bog‘liq bo‘ladi. Ch.Osgud so‘zlarning assotsiativ aloqalarini tadqiq qilish orqali kommunikatsiya samaradorligi masalasini hal qilishga urindi va o‘zining nutq haqidagi ta’limotini ishlab chiqdi. Unga ko‘ra, nutq insonning turli nutqiy va nutqiy bo‘lmagan stimullarga nisbatan bevosita va bavosita reaksiyalar tizimidir. Reksiyalar tizimi nutqiy va nutqiy bo‘lmagan stimullar orasidagi assotsiativ aloqalarning shakllanishi natijasida yuzaga keladi. Nutq faoliyati nutq stimulini (kirishda) yoki nutq reaksiyasini (chiqishda) ushlab turadigan va qayta shakllantiradigan maxsus filtrlar tizimi (tug‘ma nutq qobiliyati) vositasida namoyon bo‘ladi. Ya’ni inson genetik jihatdan nutqni qabul qilishga moyil va u nutqni turli shovqinlardan ajrata oladi. Nutq inson qabul qilayotgan informatsiyani chegaralashga yordam beradi.
Umuman, Ch.Osgudning assotsianistik nazariyasi uch manbaga asoslangan edi:
1) psixolingvistik manba – bixeviorizm;
2) lingvistik manba – deskriptiv lingvistika;
3) matematik manba – kommunikatsiya nazariyasi.
Ch.Osgud nazariyasida quyidagi kamchiliklar mavjud edi:
1) Osgud so‘zlovchining niyatini o‘rganmadi;
2) Osgud mazmun bilan bilimni chegaralamadi;
3) u til qobiliyatini kognitiv (bilish) bazasi bilan qiziqmadi.

Psixologiyada icheviorizm

Bixeviorizmning tug'ilgan sanasi (inglizcha xatti-harakat - xatti-harakat) 1913 yilda "Psixologik sharh" ilmiy psixologik jurnalida J. Uotsonning "Psixologiya bixeviorist nuqtai nazaridan" maqolasining nashr etilganligi hisoblanadi.
Bixeviorizm: J. Uotson, E. Torndik, B. Skinner, E. Tolman
Psixologiyada bixeviorizm ommabop tendentsiyaga aylangan paytgacha introspeksiya usuli faol qo'llanilgan bo'lib, uning mohiyati subyektni uning ongidagi jarayonlar uchun kuzatishdan iborat edi. Ammo bu usul talabni to'xtatdi. Bixevioristlar o'z ta'limotlarida ong tushunchasini rad etdilar, shuningdek, obyektiv usullar bilan kuzatilmaydigan har qanday psixologik tuzilmalar va jarayonlar yo mavjud emas (chunki ularning mavjudligini isbotlab bo'lmaydi) yoki ilmiy tadqiqot uchun mavjud emas deb hisoblardi. Shu sababli, ushbu paradigma tanqidchilari ko'pincha bixeviorizmni "bo'sh organizm" nazariyasi deb atashadi. Tabiiyki, bunday nuqtai nazar bilan introspeksiya samarali va ishonchli usul hisoblanmadi.
Psixologiyadagi xulq-atvor tendentsiyasi vakillari har bir insonning xatti-harakati ba'zi ichki jarayonlar bilan emas, balki atrof-muhitning mexanik ta'siri bilan belgilanadi, deb hisoblashgan. Bundan tashqari, bu jarayon "rag'batlantirish-javob" tamoyiliga muvofiq sodir bo'ladi (S → R).
Reaksiyalar (R) orqali bixevioristlar biror harakatni bajarayotganda bajariladigan odamning harakatlarini (mushak, qon tomir, bezlar reaksiyasi va boshqalar) tushunadilar. Rag'batlantirish ostida (S) - odamda ma'lum reaktsiyalarni keltirib chiqaradigan tashqi kuzatuv uchun ochiq bo'lgan tashqi dunyo stimullari.
Keling, ushbu printsipni misol bilan ko'rib chiqaylik.
Aytaylik, shahar bo'ylab sayr qilib, biz ko'cha itni topamiz. Uning taqdirini yoritish uchun biz unga biz bilan yotgan bir parcha pechene beramiz. It ovqat hididan darhol dumini silkitdi. Va u so'lak oqishni boshladi.
Bunday holda, biz itga bergan cookie-fayl rag'batlantiruvchi (S) bo'lib, tupurik - bu stimulga (R) javobdir. Ma’lum bo‘lishicha, itning xulq-atvoriga (so‘lak oqishi) ichki jarayonlar emas, balki tashqi muhit (kukilar) sabab bo‘lgan. Bu shuni anglatadiki, itning reaktsiyasi tashqi muhit ta'sirining natijasidir (S → R).
Ushbu hodisani o'rganib, bixevioristlar yana bir xulosaga kelishdi. Agar qo'zg'atuvchi va reaktsiya o'rtasida bog'liqlik mavjud bo'lsa, unda bu bog'liqlik sabablarini bilib, qaysi stimullar ma'lum reaktsiyalarni keltirib chiqarishini o'rganib, ularga ma'lum bir tarzda harakat qilish orqali odam yoki hayvonning muayyan xatti-harakatlariga erishish mumkin. (ya'ni, tegishli reaktsiyani beradigan ma'lum bir stimul bo'lishi kerak). Bunday holda, odamlarning ichki ruhiy holatiga e'tibor berishning hojati yo'q.
Psixologiyaning predmeti, bixeviorizm nuqtai nazaridan, xulq-atvor deganda tashqi stimullarga (S) kuzatilgan mushak, qon tomir, bezli reaktsiyalar (R) to'plami tushuniladi.
Psixologiyaning vazifasi qo'zg'atuvchilar va javoblar (S → R) o'rtasidagi bog'liqlik qonuniyatlarini aniqlash, maqsadi esa subyektning xatti-harakatlarini bashorat qilish va uni nazorat qilishdir.
Ushbu yo'nalish faqat tashqi kuzatilgan xatti-harakatlarni o'rganadi va barcha ruhiy hodisalarni organizmning reaktsiyalariga kamaytiradi. Bixevioristlar odamlar va hayvonlarning xulq-atvorini o'xshash deb hisoblaydilar, ularda hech qanday farq yo'q deb hisoblaydilar.
Xulq-atvor psixologlarining barcha yutuqlariga qaramay, bu yo'nalish tanqid qilindi. Insonning ichki dunyosini rad etish bilan bog'liq daqiqalar so'roq qilindi, ya'ni. ong, hissiy va ruhiy tajribalar; xulq-atvorni odamni robot darajasiga tushirgan ogohlantirishlarga javoblar to'plami sifatida talqin qilish; fan va san'atdagi ajoyib ijodiy yutuqlarni tushuntira olmaslik va hokazo.
J.Uotsonning klassik bixeviorizmi
Jon Uotson - amerikalik psixolog va bixeviorizm asoschisi. U psixologiyani obyektiv usullardan foydalanadigan tabiiy fanga aylantirishga harakat qildi.
Uotson klassik ta'limga katta e'tibor berdi, bunda organizm turli xil qo'zg'atuvchilarni bog'laydi (qo'ng'iroq tovushi shartli qo'zg'atuvchidir va bu qo'ng'iroq ovoziga javoban itning so'lak oqishi shartli refleksdir). Ushbu turdagi o'rganish ixtiyoriy, avtomatik harakatlarga qaratilgan.
Odam va hayvon tanasi tug'ma va orttirilgan harakatlar majmuasi orqali o'z muhitiga moslashadi, ya'ni. xulq-atvor. Uotsonning barcha aqliy faoliyati xatti-harakatlar sifatida talqin qilingan. U organizmning stimullarga bo'lgan reaktsiyalari to'plami sifatida qaradi, ya'ni. "rag'batlantirish-javob" (S → R) tamoyiliga muvofiq xatti-harakatlar. J.Uotson rag‘batlantiruvchini to‘g‘ri tanlab, odamda yoki hayvonda zarur ko‘nikma va sifatlarni shakllantirish mumkin, deb hisoblagan.
Uotsonning ishiga va bixeviorizmning asosiy g'oyalariga rus fiziologi I.P.ning kashfiyoti kuchli ta'sir ko'rsatdi. Pavlov klassik shartli reflekslar. Pavlovning ishiga katta ta'sir ko'rsatdi, garchi Pavlovning o'zi ular uni noto'g'ri tushunganiga ishongan bo'lsa-da, Uotson xatti-harakatlarni kuzatishni stimullar (S) va javoblar (R) shaklida tasvirlash mumkinligini aytdi.
Bixevioristik nazariyaning to'g'riligini isbotlash uchun Jon Uotson va Rozali Rayner eksperiment o'tkazdilar.
Uotson va Reyner tajribalar uchun 11 oylik chaqaloq "Albert B." ni tanladilar, u yaxshi rivojlangan chaqaloq edi. Birinchidan, tajribachilar kichik Albertning reaktsiyalarini sinab ko'rdilar, unga oq kalamush, niqoblar, yonayotgan gazeta va paxta ipini ko'rsatishdi. Bularning hech biri bolada qo'rquvni ochib bermadi.
Keyin ular qo'rquv reaktsiyasini shakllantirishga kirishdilar. Albertga oq kalamush bilan o'ynashga ruxsat berilgan bir vaqtda, eksperimentator po'lat tasmani bolg'a bilan urdi, shunda chaqaloq bolg'a va chiziqni ko'rmaydi. Qattiq ovoz Albertni qo'rqitdi. Shunday qilib, bola kalamushning o'zidan (urmasdan) qo'rqib ketdi. Ushbu bosqichda kalamush uchun shartli qo'rquv refleksi kichkina Albertda o'rnatildi.

Besh kundan keyin Albert yana eksperimentchilar bilan uchrashdi. Ular uning reaktsiyasini sinab ko'rishdi: oddiy o'yinchoqlar salbiy reaktsiyaga sabab bo'lmadi. Kalamush hali ham chaqaloqni qo'rqitdi. Tajribachilar qo'rquv reaktsiyasining boshqa hayvonlarga va shunga o'xshash narsalarga o'tishi sodir bo'lganligini tekshirdilar. Ma'lum bo'lishicha, bola haqiqatan ham ba'zi hayvonlardan va kalamush bilan bog'liq bo'lmagan narsalardan (masalan, quyon (kuchli), it (zaif), mo'ynali kiyim va boshqalar) qo'rqadi.

E.Torndikning bixeviorizm doirasidagi tadqiqotlari

Edvard Torndik - taniqli amerikalik psixolog, o'rganish nazariyasi asoschisi, "Hayvonlar intellekti", "Ta'lim asoslari", "Ta'lim psixologiyasi" va boshqa asarlar muallifi.
Torndike o'zini bixeviorist deb hisoblamadi, garchi uning qonunlari va tadqiqotlari ko'pincha uni ushbu tendentsiya tarafdori sifatida tavsiflaydi.
E. Torndik Garvard universitetida o‘qib yurgan paytlarida ham ustozi U.Jeyms nazorati ostida hayvonlar ustida tajribalar o‘tkazdi. U tovuqlarga labirintdan o'tish ko'nikmalarini o'rgata boshladi va bu Jeymsning uyining podvalida sodir bo'ldi, chunki universitetda laboratoriyaga joy yo'q edi. Darhaqiqat, bu hayvonlar psixologiyasi bo'yicha dunyodagi birinchi eksperimental laboratoriya edi.
Kolumbiyada o'tkazgan tajribalarida u organizmning g'ayrioddiy sharoitlarga moslashish qonuniyatlarini o'rgandi, u faqat xatti-harakatlar dasturlari to'plamiga ega bo'lsa, u bilan bardosh bera olmaydi. Tadqiqot uchun u turli darajadagi murakkablikdagi eksperimental qurilmalar bo'lgan maxsus "muammo qutilarini" ixtiro qildi. Bunday qutiga joylashtirilgan hayvon turli to'siqlarni engib o'tib, mustaqil ravishda chiqish yo'lini topishi va muammoni hal qilishi kerak edi.
Tajribalar asosan mushuklarda o'tkazildi, lekin itlar va maymunlar uchun qutilar ham bor edi. Qutiga solingan jonivor undan chiqib ketishi va faqat maxsus moslamani ishga tushirgandan so'ng noz-ne'mat olishi mumkin edi - prujinani bosish, halqani tortib olish va hokazo. Tadqiqot natijalari u "o'rganish egri chizig'i" deb atagan grafiklarda aks ettirilgan. Shunday qilib, uning tadqiqotining maqsadi hayvonlarning motor reaktsiyalarini o'rganish edi.
Tajriba natijasida hayvonlarning xatti-harakatlari bir xil ekanligi ma'lum bo'ldi. Ular ko'plab tasodifiy harakatlarni amalga oshirdilar - harakatlardan biri tasodifan muvaffaqiyatli bo'lgunga qadar turli yo'nalishlarda yugurish, qutini tirnash, uni tishlash va hokazo. Keyingi sinovlar bilan foydasiz harakatlar soni kamaydi, hayvon aniq harakat qila boshlaguncha, chiqish yo'lini topish uchun kamroq va kamroq vaqt kerak bo'ldi. Ushbu turdagi mashg'ulotlar sinov va xatolik mashg'ulotlari deb nomlana boshladi.
Torndike o'rganishning asosi bo'lgan aloqalar va mukofot va jazo kabi omillar o'rtasidagi munosabatlarni o'rganishga e'tibor qaratdi. Olingan materiallar asosida u o'rganishning asosiy qonuniyatlarini xulosa qildi.

1. Takrorlanish qonuni (mashqlar) – qo`zg`atuvchi va reaksiya o`rtasidagi bog`liqlik qanchalik tez-tez takrorlansa, u shunchalik tez o`rnatiladi va kuchliroq bo`ladi.

2. Ta'sir qonuni - bir xil vaziyatga bir nechta reaktsiyalar, boshqa narsalar teng bo'lsa, qoniqish hissini keltirib chiqaradiganlar vaziyat bilan kuchliroq bog'langan. (Ongdagi aloqalar, agar stimulga javob mukofot bilan birga bo'lsa, yanada muvaffaqiyatli o'rnatiladi).
3. Tayyorlik qonuni - yangi bog'lanishlarning shakllanishi subyektning holatiga bog'liq.
4. Assotsiativ siljish qonuni - agar ikkita qo'zg'atuvchining bir vaqtning o'zida paydo bo'lishi bilan ulardan biri ijobiy reaktsiyaga sabab bo'lsa, ikkinchisi bir xil reaktsiyani keltirib chiqarish qobiliyatiga ega bo'ladi. Ya'ni, muhim bilan bog'liq bo'lgan neytral stimul ham kerakli xatti-harakatni keltirib chiqara boshlaydi.
Torndike "tarqatish effekti" tushunchasini shakllantirgan. Ushbu kontsepsiya allaqachon tanish bo'lgan hududlarga qo'shni hududlardan bilimlarni o'zlashtirishga tayyorlikni anglatadi. Shuningdek, u faoliyatning bir turini o'rganish boshqasini o'zlashtirishga xalaqit berishi mumkinligini ("proaktiv inhibisyon") va yangi o'zlashtirilgan material ba'zan allaqachon o'rganilgan narsani yo'q qilishi mumkinligini ham ta'kidladi ("retroaktiv inhibisyon").
Ushbu ikki turdagi inhibisyon xotira fenomeni bilan bog'liq. Ba'zi materiallarni unutish nafaqat vaqt o'tishi bilan, balki boshqa faoliyat turlarining ta'siri bilan ham bog'liq.
B.Skinnerning bixeviorizm doirasidagi tadqiqotlari
Berres Skinner - amerikalik psixolog, yozuvchi, J. Uotson g'oyalarining davomchisi, operant ta'lim nazariyasini yaratgan.
U inson tanasini "qora quti" deb hisoblagan. Ushbu qutini to'ldiradigan barcha narsalarni (hissiyotlar, motivlar, harakatlantiruvchilar) obyektiv ravishda o'lchash mumkin emas, shuning uchun ularni empirik kuzatish doirasidan chiqarib tashlash kerak. Ammo xatti-harakatni obyektiv ravishda o'lchash mumkin, aslida Skinner shunday qildi.
U xulq-atvorni boshqaradigan yoki rag'batlantiradigan shaxsiyat g'oyasini qabul qilmadi. Skinnerning fikricha, xulq-atvor insonning ichidagi kuchlar (masalan, xususiyatlar, ehtiyojlar, fikrlar, his-tuyg'ular) tomonidan emas, balki insondan tashqaridagi kuchlar tomonidan yuzaga keladi. Demak, insonning xulq-atvori ichkaridan emas, balki tashqaridan (atrof-muhit) tartibga solinadi. Skinnerning fikriga ko'ra, shaxsiyatni o'rganish - bu organizmning xatti-harakatlari va bu xatti-harakatlar natijalari o'rtasidagi munosabatlarning o'ziga xos xususiyatini topish, keyinchalik uni mustahkamlaydi. Ushbu yondashuv kuzatilgan xatti-harakatlarni bashorat qilish va nazorat qilishga qaratilgan.
B. Skinner, shuningdek, J. Uotson, o'rganish kabi hodisaga qiziqqan. U hatto E. Torndik tomonidan kashf etilgan effekt qonuniga asoslangan operant ta’lim konsepsiyasini ishlab chiqdi.
Operant ta'lim - bu muayyan turdagi xatti-harakatlarni kuchaytirish yoki to'xtatish uchun mukofot va jazolar tizimini o'z ichiga olgan o'qitish usuli. Bunday holda, tana o'z xatti-harakatlarini keyingi natija bilan bog'laydi. Bunday o'rganish shaxs tomonidan boshqariladigan xatti-harakatlarni kuchaytirishga qaratilgan.
Misol uchun, bir kishi itga buyruqni bajarishga o'rgatmoqchi. It muvaffaqiyatga erishganida (ya'ni, buyruqni bajarsa), u dalda oladi (maqtov, muomala). Agar it vazifani bajara olmasa, u mukofotlanmaydi. Natijada, itda muayyan xatti-harakatlar va mukofot olish imkoniyati o'rtasida aloqa o'rnatiladi.
Xuddi shunday, siz itni, masalan, gilamda "o'z biznesi" bilan shug'ullanishga odatlantirishingiz mumkin. Faqat jazo tizimidan foydalanish kerak (masalan, itni kaltaklash). Bu "sabzi va tayoq" usulining bir turi bo'lib chiqadi.
Shu munosabat bilan sizga Karen Pryorning eng qiziqarli kitobini o'qishni maslahat beraman, u "Itga urmang! Odamlarni, hayvonlarni va o'zingizni o'rgatish haqida kitob.
Skinner och hayvonlar (kalamushlar, kabutarlar) bilan tajriba o'tkazdi, u "Skinnerning qutisi" deb nomlangan qutiga joylashtirdi. Sandiq bo'sh edi, uning ichida faqat chiqadigan tutqich bor edi, uning ostida ovqat uchun plastinka bor edi. Qutida yolg'iz qolgan kalamush harakatlanadi va uni tekshiradi. Bir payt kalamush tutqichni topib, uni bosadi.
Fon darajasini o'rnatgandan so'ng (kalamush birinchi marta tutqichni bosgan chastotasi), eksperimentator quti tashqarisida joylashgan oziq-ovqat kassetasini faollashtiradi. Sichqoncha tutqichni itarib yuborganda, plastinka ichiga kichik bir to'p ovqat tushadi. Kalamush uni yeydi va tez orada tutqichni yana bosadi.
Oziq-ovqat dastagidagi surishni kuchaytiradi va surish tezligi oshadi. Agar oziq-ovqat kassetasi uzilib qolsa, tutqich bosilganda boshqa oziq-ovqat yetkazib berilmasa, bosish chastotasi kamayadi.
Shunday qilib, Skinner kuchaytirilmaganga operant-shartli javob klassik shartli javob bilan bir xil tarzda yo'qolishini kuzatdi. Tadqiqotchi differensiallik mezonini faqat yorug'lik yoqilgan paytda kalamush qo'lni bosganda oziq-ovqat bilan ta'minlash va shu bilan selektiv mustahkamlash orqali kalamushda shartli javobni ishlab chiqish orqali belgilashi mumkin. Bu erda yorug'lik reaktsiyani boshqaradigan stimul bo'lib xizmat qiladi.
Skinner shuningdek, ikkita xatti-harakat uchun qoidalarni qo'shadi: respondent va operant xatti-harakati.
Ta'sirchan xatti-harakat - ma'lum qo'zg'atuvchi tomonidan paydo bo'ladigan xarakterli javob; qo'zg'atuvchi, bu holda, har doim reaktsiyadan oldin bo'ladi. Masalan, yorug'lik qo'zg'alishiga javoban ko'z qorachig'ining torayishi yoki kengayishi, tizzaning payiga bolg'acha urilganda tizzaning burishishi, sovuqda qaltirash.
Operant xatti-harakati - bu ixtiyoriy ravishda olingan javoblar bo'lib, ular uchun tanib bo'lmaydigan stimul mavjud emas. Operant o'rganish natijasida yuzaga kelgan bu xatti-harakatlar reaktsiyadan keyingi voqealar bilan belgilanadi. Bular. xulq-atvordan keyin ta'sir paydo bo'ladi va bu ta'sirning tabiati organizmning kelgusida berilgan xatti-harakatni takrorlash tendentsiyasini o'zgartiradi.
Masalan, konkida uchish, gitara chalish, o'z ismini yozish - bu tegishli xatti-harakatlardan keyingi natijalar bilan boshqariladigan operant javob (yoki operatorlar) naqshlari.
E.Tolmanning kognitiv bixeviorizmi
Edvard Tolman - amerikalik psixolog, nobixeviorizm vakili, "kognitiv xaritalar" kontsepsiyasi muallifi va kognitiv bixeviorizmning yaratuvchisi.
U mukofotning (mukofotning) o'rganishga zaif ta'siri bor deb hisoblab, E. Torndikning ta'sir qonunini rad etdi. Buning o'rniga, E. Tolman o'rganishning kognitiv nazariyasini taklif qildi, xuddi shu vazifani takroriy bajarish atrof-muhit omillari va organizmning kutishlari o'rtasidagi yaratilgan aloqalarni mustahkamlaydi.
Tolman xulq-atvor beshta asosiy mustaqil o'zgaruvchilarning funktsiyasi ekanligini taklif qildi: atrof-muhit stimullari, psixologik drayvlar, irsiyat, oldingi o'rganish va yosh.
U S-R bixevioristik modelini to'ldirish kerak deb hisobladi. Uning fikricha, xatti-harakatlar formulasi ikki emas, balki uchta a'zodan iborat bo'lishi kerak va shuning uchun shunday ko'rinishi kerak: stimul (mustaqil o'zgaruvchi) - oraliq o'zgaruvchilar (organizm) - qaram o'zgaruvchi (reaktsiya), ya'ni. S-O-R.
Oraliq o'zgaruvchilar - bu tana (O) bilan bog'liq bo'lgan barcha narsalar va ma'lum bir tirnash xususiyati uchun berilgan xatti-harakatlar reaktsiyasini shakllantiradi. Shunday qilib, o'rta bo'g'in - bu to'g'ridan-to'g'ri kuzatish uchun mavjud bo'lmagan aqliy lahzalar (masalan, kutishlar, munosabatlar, bilimlar va boshqalar). Oraliq o'zgaruvchiga misol sifatida mavzuda (hayvon yoki odamda) ko'rinmaydigan ochlik bo'lishi mumkin. Shunga qaramay, ochlik obyektiv va aniq eksperimental o'zgaruvchilar bilan bog'lanishi mumkin, masalan, tananing oziq-ovqat qabul qilmagan vaqtining uzunligi bilan.
Tolman labirintdan chiqish yo‘lini izlayotgan kalamushlar bilan tajriba o‘tkazdi. Ushbu tajribalarning asosiy xulosasi shundan iboratki, hayvonlarning qat'iy nazorat qilinadigan va obyektiv ravishda kuzatilgan xatti-harakatlariga tayanib, bu xatti-harakat ma'lum bir vaqtda ularga ta'sir qiluvchi stimullar tomonidan emas, balki boshqarilishini ishonchli aniqlash mumkin. moment, lekin maxsus ichki regulyatorlar tomonidan.
Xulq-atvordan oldin bir turdagi taxminlar, farazlar, kognitiv (kognitiv) "xaritalar" mavjud.
Kognitiv xarita - bu fazoviy koordinatalarga ega subyektiv rasm bo'lib, unda individual idrok qilinadigan obyektlar lokalizatsiya qilinadi.
Hayvon bu "kartalarni" o'zi quradi. Ular uni labirintda yo'naltiradilar. Ulardan foydalanib, labirintga tushgan hayvon qayerdan va qanday qilib olish kerakligini bilib oladi.
Aqliy tasvirlar harakatni tartibga soluvchi bo'lib xizmat qiladi degan fikr Gestalt nazariyasi tomonidan asoslandi. Buni hisobga olgan holda, Tolman o'zining kognitiv bixeviorizm deb nomlangan nazariyasini ishlab chiqdi.
Nazorat uchun savollar:
1 Amerika psixologiyasining imkoniyatlari qanday?
2 Bixeviorizmga, neobixeviorizmga oid Ch.Osgudning nazariyasi nimalardan iborat?