Psixolingvistika nutqiy faoliyat haqidagi fan

12-MA’RUZA
Nutqiy faoliyatning predmetlik (psixologik) mohiyati


REJA:

1. 
   Nutqiy faoliyat predmeti
   

2. 
   Nutqiy faoliyatda til va nutqning funksiyalari
   

Tayancha so’z va iboralar: predmet, vosita, qurol mahsulot, natija resepsiya

Ma’lumki, faoliyatning predmetlik mohiyatiga predmet, vosita, qurol, mahsulot, natija kabi unsurlardan tashkil topgan faoliyat shartlari kiradi.

Nutqiy faoliyatning predmeti atrof muhitdagi predmetlarning aloqa va munosabatlari hamda hodisalarning ifoda shakli bo‘lgan fikr sanaladi. Fikrning shakllanishi va ifodasiga so‘zlashish yo‘naltirilgan bo‘ladi, shuning uchun fikrning mavjudligi, shakllanishi va ifodalanish vositasi til va lisoniy tizim hisoblanadi. Nutqichki vosita bo‘lib, unutqiy faoliyatning barcha turlarini bajaruvchi qurol sifatida namoyon bo‘ladi. Aytilganlar va yozilganlar,shuningdek,nutqiy faoliyat subyektlari psixik holatining o‘zgarishlari majmuyi nutqiy faoliyatning mahsuloti sanaladi. Nutqiy faoliyat reseptiv va mahsulot ko‘rinishida bo‘lgani uchun uning natijasi reseptiv ko‘rinish – nutqiy ifoda mazmunini tushunish; mahsulot ko‘rinishi – boshqalar tomonidan resepsiya (nutqni idrok qilish) xarakterini tushunishhisoblanadi.
Nutqiy faoliyat harakat, amal, ko‘nikma va malaka singari unsurlardan tarkib topadi. Nutqiy ifoda va nutqiy ifodani idrok qilish hamda tushunish nutqiy faoliyat doirasidagi asosiy nutqiy harakatlarni anglatadi. Nutqiy faoliyatning o‘ziga xos xususiyati uning harakatlari tarkibiga qator o‘zaro aloqadagi amallarning kirishi bilan tavsiflanadi. Psixolingvistikada lisoniy amallar, semantik amallar hamda nutqiy amallar farqlanadi. Nutqiy faoliyat jarayonida amallar avtomatlashadi va nutqiy harakat ko‘nikma darajasiga ko‘tariladi. Butun faoliyat esa malakani shakllantiradi.
Muloqot faoliyati nutq vositasida amalga oshadigan qator funksiyalar asosida yuzaga chiqadi. Nutqning markaziy funksiyasi kommunikativlikdir. Kommunikativlik fikrlarni ifodalash, o‘ziga hamda boshqa kishilarga ta’sir qilish vositasida amalga oshiriladi. Inson birinchi navbatda boshqalarning xatti-harakati, fikri, ongi va hissiyotiga nutq orqali ta’sir ko‘rsatish uchun gapiradi.
Kommunikativlik funksiyasidan ijtimoiy o‘zaro bog‘liqlik, faollik, maqsadlilik, niyatlilik kabi xususiyatlar kelib chiqadi. Ijtimoiy kommunikatsiya jarayonida nutqiy ifoda har doim kishilar tomonidan qandaydir natijani qo‘lga kiritish maqsadida qo‘llaniladi. Maqsadsiz, niyatsiz fikrni ifodalab bo‘lmaydi.
Shunday qilib, nutq dastlab muloqotning ijtimoiy funksiyasida yuzaga chiqadi. Muloqotning ijtimoiy funksiyasi xabar hamda o‘ziga va boshqa kishilarga ta’sir qilish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Nutqning boshqaruv funksiyasi boshqa psixik jarayonlarning birlashuvida ham yuzaga keladi.
Nutqning boshqaruv funksiyasidan u bilan chambarchas bog‘langan rejalashtirish funksiyasi kelib chiqadi. Unda inson o‘zining faoliyatini, jamiyatdagi xatti-harakatlarini, atrofidagi insonlarning faoliyatlarini va xatti-harakatlarini rejalashtiradi.
Nutqiy faoliyatning ikkinchi o‘ziga xos funksiyasi – insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasini egallash funksiyasidir.
Nutqiy faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning amalga oshishidagi ikki asosiy variant: nutqiy kommunikatsiya va ichki nutq shakllaridir. Bu yerdan nutqiy faoliyatning nutqiy fikrlash faoliyati sifatida belgilash kelib chiqadi.
Nutqiy faoliyatning o‘ziga xos xususiyati uning vositasi sifatida til belgilarining ishtirok etishida ham namoyon bo‘ladi. Binobarin, nutqiy faoliyatning asosiy vositalari uning belgilik funksiyasida yuzaga chiqar ekan, nutqiy faoliyat belgilar faoliyati sifatida ham aniqlanadi.
Umuman, psixolingvistikada nutqiy faoliyat murakkab faoliyat turi sifatida tadqiq etiladi.
1930-yillarning o'rtalaridan boshlab. Lev Semenovich Vygotskiyning rus psixologik maktabi doirasida faollik yondashuvi jadal rivojlandi, bu nutq faoliyati nazariyasi shaklida A.N. Leontiev asarlarida taqdim etilgan.
L. S. Vygotskiy pozitsiyasidan faoliyat. Faoliyat tuzilishi. Faoliyat - subyektning atrofdagi voqelikdagi faoliyati. U quyidagi sxema bo'yicha ierarxik tarzda tashkil etilgan: Faoliyat - Harakatlar - Operatsiyalar. Insonda ehtiyoj paydo bo'ladi, keyin maqsad shakllanadi. Faoliyat muayyan maqsadga bo'ysunadi, unga erishish uchun odamda motiv bor, unga erishish uchun shaxs muayyan harakatlarni amalga oshiradi, turli xil vositalardan foydalanadi.
Maqsadning vazifasi - yo'naltirish, motivning vazifasi - induktsiya. Maqsad amalga oshadi, lekin motiv har doim ham emas. Harakatlar maqsadlar, operatsiyalar - shartlar bilan belgilanadi. Har qanday obyektiv faoliyat ehtiyojni qondiradi, ehtiyoj motivda amalga oshiriladi. Demak, motiv obyektivlashtirilgan ehtiyojdir.
Psixofiziologik darajada faoliyat miyaning hujayralari va bo'limlari va organizmning xususiyatlari bilan boshqariladi, bu ba'zan faoliyatning borishiga ma'lum cheklovlar qo'yadi.
Faoliyatning xususiyatlari. Faoliyat ko'p qirrali va dinamik bo'lib, doimiy o'zgarishlar bilan tavsiflanadi: faoliyat o'z motivini yo'qotadi va dunyoga boshqacha munosabatda bo'ladigan harakatga, boshqa faoliyatga aylanadi va aksincha: harakat mustaqil harakatlantiruvchi kuchga ega bo'lishi mumkin. faoliyat akti; harakat holatga aylanishi mumkin.
Faoliyatlarning tasnifi. Faoliyat quyidagi parametrlar bilan ajralib turadi:
1. turi bo‘yicha: ish, o‘yin, kognitiv;
2. shaklda: tashqi (moddiy) va ichki (nazariy).
Tashqi va ichki faoliyat o'rtasidagi munosabat. Faoliyatning tashqi va ichki shakllari interyerizatsiya (ichkariga tarjima) va eksteriorizatsiya (tashqariga tarjima) jarayonlarida o'zaro bog'liq bo'lib, bir-biriga o'tadi. Bunda bir turdagi harakat boshqa tur yoki shakldagi faoliyatga shakllantiruvchi element sifatida kiritilishi mumkin: masalan, nazariy harakat amaliy - mehnat faoliyati, mehnat harakati - o'yinning bir qismi bo'lishi mumkin. , va boshqalar. Inson faoliyati aloqaga asoslanadi - yoki moslik xususiyati.
Nutq faoliyati va uning xususiyatlari. Nutq faoliyati - bu nutq va tushunish harakatlarining yig'indisidir. Bu moddiy harakatlarni ichkilashtirish yoki ichkilashtirish natijasidir. U alohida nutqiy harakatlar shaklida taqdim etiladi. Har bir nutq harakati turtki, maqsadli, tizimli.
Zamonaviy psixologiya nutqni universal aloqa vositasi, murakkab va maxsus tashkil etilgan ongli faoliyat shakli sifatida qaraydi, unda ikkita subyekt - nutq so'zlashuvini shakllantiruvchi va uni idrok etuvchi ishtirok etadi. Nutq aloqa maqsadlarida yoki (muayyan holatda) o'z faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish uchun xabarlarni yaratish va idrok etish (qabul qilish va tahlil qilish) jarayonlarini o'z ichiga oladi.
Nutq faoliyati A.A.Leontiev tomonidan insonning boshqa har qanday faoliyati davomida tildan muloqot qilish uchun foydalanish jarayoni sifatida ta'riflanadi. Uning fikriga ko'ra, nutq faoliyati "klassik" faoliyat turlari (kognitiv, o'yin, ta'lim) bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'lanib bo'lmaydigan mavhumlik turi bo'lib, uni ish yoki o'yin bilan taqqoslab bo'lmaydi. U - individual nutqiy harakatlar shaklida - mehnat, o'yin, kognitiv faoliyatning bir qismi bo'lgan barcha faoliyat turlariga xizmat qiladi. Nutq faoliyati faqat nutqning o'zi qimmatli bo'lganda, uni harakatga keltiruvchi asosiy motivni nutqdan boshqa yo'l bilan qondirish mumkin bo'lmaganda amalga oshiriladi. Nutq harakatlari va hatto individual nutq operatsiyalari ham faoliyatning boshqa turlariga, birinchi navbatda, kognitiv faoliyatga kiritilishi mumkin.
A.A. Leontievning fikricha, nutq faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
• Faoliyatning mazmunliligi. Bu nutq faoliyati A.N.Leontievning obrazli ifodasiga ko'ra, "atrofimizdagi dunyo bilan yuzma-yuz" davom etishi bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, "faoliyatda go'yo ichki aqliy jarayonlar doirasining ochilishi mavjud - bu doiraga kuchli ravishda kirib boradigan obyektiv obyektiv dunyoga, biz ko'rib turganimizdek, u umuman yopilmaydi. ”.
• Maqsadlilik, ya’ni har qanday faoliyat akti yakuniy, har qanday harakat esa – oraliq maqsad bilan tavsiflanadi, unga erishish, qoida tariqasida, subyekt tomonidan oldindan rejalashtirilgan.
• Nutq faoliyatining motivatsiyasi. Bu haqiqatda har qanday faoliyat harakati bir vaqtning o'zida bir nechta motivlar bilan rag'batlantirilishi bilan belgilanadi.
• Nutq faoliyatining ierarxik (“vertikal”) tashkil etilishi, shu jumladan uning birliklarining ierarxik tashkil etilishi.
• Faoliyatni bosqich (“gorizontal”) tashkil etish. Nutq faoliyatining eng to'liq va uslubiy jihatdan muvaffaqiyatli ta'rifi I.A. Qish: "... nutq faoliyati - bu muloqot jarayonida shaxsning kommunikativ va kognitiv ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, til orqali shakllangan va shakllangan fikrni berish yoki qabul qilishning faol, maqsadli, motivli, obyektiv (mazmunli) jarayoni. ."
Bunday hollarda nutq faoliyati odamlarning ham kommunikativ, ham kasbiy faoliyati hisoblanadi. U mustaqil, ijtimoiy jihatdan "sobit" inson faoliyati sifatida ishlaydi. Ushbu pozitsiyadan kelib chiqqan holda, I.A.Zimnyaya nutqni rivojlantirish metodologiyasi bilan bevosita bog'liq bo'lgan juda muhim xulosa qiladi: nutq faoliyatini o'rgatish uning to'liq to'liqligiga ega bo'lgan mustaqil faoliyat sifatida shakllanishi pozitsiyasidan olib borilishi kerak. xususiyatlari.
Boshqa har qanday inson faoliyati kabi nutq faoliyati ham tuzilishga ega: u daraja yoki fazaviy tuzilish bilan belgilanadi. Faoliyatning "bosqichi" tuzilishi g'oyasi 20-asr rus psixologi Sergey Leonidovich Rubinshteynga tegishli. Nutq faoliyatining fazaviy tuzilishini tavsiflovchi mualliflar o‘z asarlarida nutq faoliyatining turli fazalarini ajratib ko‘rsatadilar, masalan, A.A.Leontyev nutq faoliyatining beshta mustaqil bosqichini aniqlaydi, amaliy tilshunoslik sohasidagi taniqli rus mutaxassisi, muallif. TA Ladyzhenskaya umumta'lim maktabi o'quvchilarining nutqini rivojlantirish metodologiyasi - to'rtta, I.A. Zimnyaya - uch bosqich. I.A.Zimneyning fikricha, nutq faoliyati tarkibiga quyidagilar kiradi:
1. Rag'batlantirish-motivatsiya bosqichi - uning kelajakdagi natijasi sifatida faoliyatning ehtiyojlari, motivlari va maqsadlarining murakkab o'zaro ta'siri orqali amalga oshiriladi. Uning barcha turlarida nutq faoliyatining manbai kommunikativ-kognitiv ehtiyoj va unga mos keladigan kommunikativ-kognitiv motivdir. Bu ehtiyoj nutq faoliyatining predmeti - fikrlashda o'zini topib, ushbu faoliyatning motiviga aylanadi. Ehtiyoj va motiv tushunchalarini farqlash nutq faoliyatining ushbu bosqichini tashkil etuvchi psixologik jarayonlarning mohiyatini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. Umumiy psixologiyada ehtiyoj an'anaviy ravishda shaxsiy xohish, faoliyatni amalga oshirish istagi (majoziy ma'noda "aytmoqchiman" yoki "jim bo'lolmayman" - nutq faoliyati bilan bog'liq holda) sifatida aniqlanadi. Ehtiyoj mavjudligining dastlabki daqiqalarida ongsiz (yoki etarli darajada ongli) xususiyatga ega. Ehtiyoj «ro`yobga chiqarilsa», nutq predmeti (ayrim aqliy mazmun) va nutq faoliyatining maqsadlari bilan bog`langan bo`lsa, u o`zgaradi, motivga aylanadi. Bunga asoslanib, motivni "ongli" ehtiyoj sifatida aniqlash mumkin. Ehtiyojni nutqning barqaror motiviga aylantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydigan nutq faoliyatining birinchi bosqichining muhim tarkibiy qismi "nutq niyati" - bu nutq faoliyati subyektining ongi, irodasi va hissiyotlarining yo'nalishi. ushbu faoliyatni amalga oshirishga qaratilgan.
Nutq faoliyatining motivatsion-rag'batlantirish bosqichi, uning motivi faoliyatning ichki tuzilishiga kiradi, uni belgilaydi va yo'naltiradi. L.S.Vigotskiy motivni, bir tomondan, shaxs nutqining “manbai”, “harakatlantiruvchi kuchi”, ikkinchi tomondan, nutqning o‘ziga xos “tetiklash mexanizmi” sifatida belgilagani bejiz emas.
A.R.Luriya ta'kidlaganidek, "so'z orqasida mumkin bo'lgan barcha mumkin bo'lgan bog'lanishlarni tanlash bayonotning kelib chiqishida turgan motivga bog'liq, faqat berilgan motivga mos keladigan va bu bayonotga to'liq aniq subyektiv ma'no beradi". Aksariyat rus psixolingvistlari kommunikativ niyatni nutq faoliyatining birinchi bosqichining tarkibiy qismi sifatida belgilaydilar. Kommunikativ niyat so'zlovchining muloqot ishtirokchisi sifatidagi rolini belgilaydi va uning nutqining aniq maqsadini belgilaydi. Kommunikativ niyatning ifodasi tilning leksik va grammatik vositalari bilan bir qatorda, asosan, intonatsiyadir.
2. Nutq faoliyatining taxminiy tadqiqot bosqichi faoliyatni amalga oshirish shartlarini o'rganish, faoliyat predmetini yakuniy tanlash, uning xususiyatlarini ochishga qaratilgan. Shu bilan birga, bu nutq faoliyatini rejalashtirish, dasturlash va ichki - semantik va lingvistik tashkil etish bosqichidir. Ushbu bosqich quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi:
Birinchi komponent nutqiy aloqa kontekstida nutq faoliyati subyektining ko'p qirrali yo'nalishini nazarda tutadi. U nutq faoliyati subyektini quyidagi "savollar" bo'yicha yo'naltirishni nazarda tutadi: "Kim bilan?", "Qaerda?", "Qachon?", "Qaysi vaqt ichida?" nutq faoliyati amalga oshiriladi (yoki allaqachon amalga oshirilmoqda). Shuningdek, u nutqiy aloqa maqsadlarini (yoki o'zining shaxsiy nutqiy fikrlash faoliyati) aniq belgilashni, shuningdek nutq faoliyati mavzusini bilishni (aniqlashtirish va "dekodlash") (muhokama mavzusi yoki nima bo'lishini) nazarda tutadi. tahlil qilish, nutq faoliyatida nima aks etadi). Sxematik ravishda nutq faoliyatining ikkinchi bosqichining ushbu komponenti quyidagicha ifodalanishi mumkin:
Sxema 1. Nutq aloqasi holatida nutq faoliyati subyektining yo'nalishi (V.P. Gluxov)
3. Ikkinchi komponent nutqiy nutqni rejalashtirish va dasturlashning muhim aqliy harakatlari - nutq faoliyati doirasidagi ongli nutqiy harakatlarni amalga oshirishga asoslanadi. Uni tavsiflash uchun nutq jarayonini ta'minlovchi asosiy intellektual operatsiyalarni aniq ajratib olish muhimdir. Psixologiyada rejalashtirish deganda faoliyatning asosiy bosqichlarini (nutq harakatlari, uning tarkibiy qismlari) aniqlash va ularni amalga oshirish ketma-ketligini aniqlashga qaratilgan aqliy harakat tushuniladi. Rejani tuzish harakat yo'li va usulini belgilashni, bo'lajak harakatlarning umumlashtirilgan dasturini tuzishni o'z ichiga oladi. Shuni ta'kidlash kerakki, "ichki, aqliy harakatlar ... (faoliyat tizimida) tashqi harakatlardan kelib chiqadi, ular ikkinchisini ichkilashtirish jarayonining natijasidir". O'z navbatida, faoliyatni dasturlash - bu asosiy harakatlar (faoliyat bosqichlari) usullar bilan bog'liq bo'lgan asosiy harakatlar (faoliyat bosqichlari) o'zaro bog'liq bo'lgan holda, uni batafsillashtirish va konkretlashtirish asosida tuzilgan rejani tadbirlar dasturiga aylantirish, joylashtirishni anglatadi. (nutqning turlari va shakllari) va vositalari (til belgilari) va faoliyatni amalga oshirish shartlari ...
Nutqni rejalashtirishga misol bo'lajak nutqning asosiy semantik qismlarini (pastki mavzular, paragraflar - matnning bir qismi sifatida) yoki majoziy ta'rifga ko'ra aniqlashdan iborat bo'lgan batafsil nutq (butun matn) rejasini tuzish. NI Jinkin, uning asosiy "semantik bosqichlari" va ularni matnda ko'rsatish ketma-ketligini aniqlash. Bu, shuningdek, matnning asosiy tarkibiy qismlarini - "boshlanish" (kirish), asosiy (kognitiv) qismni va ularning asosiy mazmunini eng umumiy shakldagi xulosa va ta'rifini taqsimlash bilan kompozitsion qurilishni o'z ichiga oladi. Kelajakda nutq dasturini tuzishda ushbu asosiy semantik qismlar mavzu mazmuni nuqtai nazaridan (mikrotemalarni, muhim ma'lumot elementlarini, fazoviy-vaqt va kontseptual rivojlanish operatsiyalarini ta'kidlash asosida) konkretlashtiriladi va batafsil tavsiflanadi. matn); bunda nutqiy faoliyatda nutq predmetini ko‘rsatish shakli tanlanadi, nutq uslubi aniqlanadi, ayrim lisoniy ifoda vositalari tanlanadi.
4. Nutq nutqlarini (yoki ularni idrok etish va tushunishni) amalga oshiradigan ijro etuvchi va tartibga solish bosqichi bir vaqtning o'zida faoliyatni amalga oshirish va ularning natijalarini nazorat qilish operatsiyalarini o'z ichiga oladi. Bu bosqichni xarakterlab, I.A.Zimnyaya uning tashqi ko'rinishda ifodalanishi va ifodalanmasligi mumkinligini ta'kidlaydi. Shunday qilib, nutq faoliyatida tinglash jarayonining ijro etuvchi bosqichi tashqi ko'rinishda ifodalanmaydi (yoki deyarli ifodalanmaydi), nutq faoliyatining "motor qismi" esa aniq va talaffuz qilinadi.
Shunday qilib, nutq faoliyati muayyan maqsadga erishishga qaratilgan bo'lib, u harakatni tanlashni, bu harakatlarni amalga oshirish shartlarini hisobga olish usulini belgilaydi. Nutq faoliyati harakat rejasini yo'naltirish va ishlab chiqish bosqichidan o'tadi, uni amalga oshirish jarayonida olingan natijani rejalashtirilgan reja bilan solishtirish va kerak bo'lganda ba'zi o'zgarishlar kiritish uchun nazorat va tuzatish mexanizmlaridan foydalaniladi.
Nutq faoliyatining psixologik mexanizmlari
Nutq oliy psixik funksiyalarning eng murakkab shakllaridan biridir. Nutq faoliyati polisemiya, ko'p darajali tuzilish, harakatchanlik va boshqa barcha aqliy funktsiyalar bilan bog'liqlik bilan tavsiflanadi. Nutq faoliyatini amalga oshirishning barcha bosqichlarida (darajalarida) amalga oshirilishi bir qator murakkab psixologik mexanizmlar bilan ta'minlanadi. Ushbu mexanizmlar ko'plab psixologlar va psixolingvistlar tomonidan tadqiqot mavzusi bo'lgan va hozir ham shunday bo'lib qolmoqda. Nutq faoliyatining psixologik mexanizmlarining eng to'liq tavsifi rus psixolingvistika maktablaridan birining (V.A.Artemov maktabi - N.I.Jinkin - I.A.Zimney) tadqiqotlarida keltirilgan. N.I.Jinkin va I.A.Zimney asarlarida nutq faoliyatining psixologik mexanizmlarining yaxlit ilmiy kontsepsiyasi keltirilgan. Ushbu kontsepsiyaga ko'ra nutq faoliyatining asosiy psixologik mexanizmlari:
1. Tushunish mexanizmi.
2. Nutq xotirasi (nutq faoliyatini mnemonik tashkil etish), shuningdek, mexanizmi.
3. Proaktiv tahlil va sintez
1. Nutqni tushunish mexanizmi nutqning mazmun tomonini ham (birinchi navbatda), uning strukturaviy tashkil etilishi va lingvistik dizaynini aqliy tahlil qilishni ta'minlaydi. Tushunish mexanizmi miya yarim korteksining analitik-sintetik faoliyati orqali amalga oshiriladi - barcha asosiy aqliy harakatlar va operatsiyalarni (taqqoslash, qo'shish, umumlashtirish, tasniflash, tahlil qilish va sintez qilish) jalb qilish asosida. Avvalo, nutq predmeti (nutq faoliyatida aks ettirilgan atrofdagi voqelikning parchasi, hodisasi, hodisasi) idrok etilishi kerak. Ushbu mexanizm asosida nutqiy muloqotning motivlari va maqsadlari to'liq amalga oshiriladi, nutq faoliyati sharoitida orientatsiya yuzaga keladi (masalan, nutq aloqasi holatini har tomonlama har tomonlama tahlil qilish). Ushbu mexanizmdan foydalanmasdan turib, rejalashtirish va dasturlashni, nutq faoliyatining borishini va uning natijalarini nazorat qilishni amalga oshirish mumkin emas.
2. Nutq xotirasi mexanizmi nutq jarayonining barcha tomonlarini, jumladan, nutqning “mazmun jihati”ni ham, uning lingvistik ifoda jihatini ham ta’minlaydi. Nutq xotirasining funktsiyalariga quyidagilar kiradi:
• nutq faoliyatini amalga oshirish usullari haqidagi bilim va g'oyalarni dolzarblashtirish;
• nutq faoliyatini amalga oshirishning turli holatlarida nutqiy muloqotning ijtimoiy qoidalari (“normalari”) haqida bilim;
• ma'lum bir til uchun an'anaviy tarzda o'rnatilgan, "lingvistik me'yor" tushunchasiga mos keladigan nutq so'zlashuvlarini (grammatik, stilistik, orfografik - yozma nutq uchun) til dizayni me'yorlari va qoidalarini dolzarblashtirish va ulardan foydalanish;
• nutq faoliyatining tegishli tomonlarini tashkil etuvchi birlik yoki elementlarning nutqiy, lingvistik va ijtimoiy “me’yorlari”ni (masalan, alohida so‘z va iboralarning me’yoriy tovush tasviri me’yorlari, “grammatik me’yorlar”) aktuallashtirish (“xotiradan olish”). ” talaffuz rejasida nutqni amalga oshirish jarayoni uchun zarur bo'lgan so'z shakllari standartlari, nutq motori standartlari).
Nutq faoliyatini amalga oshirishda qisqa muddatli tasodifiy xotira jarayonlari ham muhim rol o'ynaydi. Har qanday nutq so'zlashuvini bevosita hosil qilish (yaratish) va idrok etish jarayoni, ushbu jarayonni tashkil etuvchi harakatlar va operatsiyalarni amalga oshirish ushbu nutqni tashkil etuvchi barcha komponentlarni (uni yaratish yoki tahlil qilish davrida) xotirada saqlamasdan mumkin emas.
3. Oldingi tahlil va sintez mexanizmi faqat XX asrning 70-yillarida rus psixolingvistikasida faol o'rganish mavzusiga aylandi. Biroq, bugungi kungacha nutq faolligini bashorat qilish mexanizmi etarli darajada o'rganilmagan.
A.A. Leontievning fikriga ko'ra, ushbu mexanizmning harakatini nutq faoliyatini tashkil etishning "evristik printsipi" sifatida tavsiflash mumkin. Shunga ko'ra, nutq faoliyati nutq xatti-harakati strategiyasini tanlash amalga oshiriladigan bog'lanishni ta'minlashi, shuningdek nutqni yaratish (idrok etish)ning alohida bosqichlarida nutq bilan ishlashning turli usullariga imkon berishi kerak; Shu munosabat bilan harakatlarning psixofiziologik tashkil etilishi nazariyasi doirasida N.A.Bernshteyn tomonidan yaratilgan “kelajak modeli” dan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Ixtiyoriy harakatning paydo bo'lishi va amalga oshirilishini hisobga olib, N.A.Bernshteyn uning ketma-ketligini quyidagi bosqichlar shaklida taqdim etadi:
• vaziyatni idrok etish va baholash;
• faoliyat natijasida vaziyat qanday bo'lishi kerakligini aniqlash;
• buning uchun nima qilish kerak;
• buni qanday qilish kerak (oxirgi ikki bosqich qo'yilgan muammoning yechimini dasturlashni shakllantiradi).
Shunday qilib, nutq faoliyati uning barcha turlarida murakkab mexanizm orqali amalga oshiriladi. Tushunish, xotirada saqlash, oldindan ko'rish jarayonlari ichki mexanizmlar bo'lib xizmat qiladi, ularning yordami bilan nutqning asosiy operatsion mexanizmining ta'siri amalga oshiriladi, uni N.I.Jinkin ikkita bo'g'inning birligi deb ta'riflagan. elementlardan so'z yasash va so'zlardan xabar iboralarini tuzish mexanizmi. Psixologik va nutq mexanizmlari murakkab ko'p bo'g'inli shakllanishni ifodalaydi, ularning har bir bo'g'ini boshqalar bilan chambarchas bog'liq.
I.A.Zimnyaya og'zaki muloqot jarayonida insonning o'zaro ta'sirining asosiy turlari sifatida gapirish, tinglash, yozish va o'qishni ajratib turadi. I.A.Zimneyning fikricha, tarjimani nutq faoliyatining asosiy turlariga kiritish mumkin emas, chunki u fikrni shakllantirish va shakllantirish jarayonlari (nutq faoliyati subyekti sifatida) bilan ham, tahlil qilish va qayta ishlash faoliyati bilan ham bevosita bog'liq emas. bu. Bu, asosan, turli tillarda so'zlashuvchi va yozuvchi odamlarning birgalikdagi nutq faolligini ta'minlaydi.
Nutq faoliyatining barcha turlari ko'p umumiy xususiyatlarga ega va shu bilan birga bir qator parametrlarda bir-biridan farq qiladi. I.A.Zimney parametrlarga qarab nutq faoliyatining quyidagi turlarini taklif qildi:
I. Nutq muloqotining xususiyatiga ko‘ra nutq faoliyati og‘zaki muloqotni amalga oshiruvchi (gapirish va tinglash) va yozma muloqotni amalga oshiruvchi turlarga bo‘linadi. Aynan shu nutq faoliyati turlari ontogenezda insonning boshqa odamlar bilan muloqotini amalga oshirish usullari sifatida birinchi bo'lib shakllanadi. Inson nutq faoliyatining ushbu turlariga irsiy moyillikka ega, ularning asosi:
• odamda aqliy intellektual faoliyatni amalga oshirish uchun o'ziga xos noyob apparatning (mahsuloti nutq faoliyati), ya'ni miya yarim sharlarining mavjudligi. Insonga nutq faoliyatini o'zlashtirish imkoniyatini beruvchi miyaning yuqori (kortikal) qismlari tug'ilish paytida allaqachon (taxminan uchdan ikki qismi) shakllangan. Ularning intensiv shakllanishi bola hayotining birinchi yilida, nutq faolligi shakllanishining "nutqdan oldingi davri" deb ataladigan davrda sodir bo'ladi va ekspressiv tashqi nutqni o'zlashtira boshlagan paytga kelib, miya yarim korteksi allaqachon katta darajada bo'ladi. morfofunksional jihatdan rivojlangan.
• “Irsiy tayyorlik” asosan inson tanasining alohida anatomik qismlarining maxsus tuzilishi bilan belgilanadi, “tovushli artikulyar nutqni o'zlashtirish uchun mas'uldir” va periferik nutq apparati deb ataladi. Bola tug'ilgunga qadar nutqning bu anatomik va fiziologik apparati asosan rivojlangan va "nutqdan oldingi" davrda (hayotning birinchi yili) uning "psixofiziologik moslashuvi" sodir bo'ladi.
Intrauterin rivojlanish davrida yoki tug'ruq paytida nutq faoliyatining ushbu tarkibiy qurilmalarini shakllantirishning buzilishi, "buzilishi" har doim nutqning (nutq faoliyati) shakllanishida buzilishlarga olib keladi.
Nutq faoliyatining "ustqurma" turlariga o'qish va yozish kiradi. Nutq faoliyatining ushbu turlari birinchi ikkita - tinglash va gapirish asosida shakllanadi (yozish odatda og'zaki nutqning "yozma" ko'rinishi sifatida belgilanadi). Kelib chiqishi ikkilamchi bo'lib, o'qish va yozish nutq faoliyatining ancha murakkab turlari hisoblanadi. Pedagogik amaliyot shuni ko'rsatadiki, bola ularni o'zlashtira olishi uchun maxsus maqsadli tayyorgarlik zarur.
II. Muloqot jarayonida bajariladigan rolning tabiati bo'yicha nutq faoliyati turlari reaktiv va boshlang'ichga bo'linadi. Nutq va yozish og'zaki muloqotning dastlabki jarayonlari bo'lib, o'z navbatida tinglash va o'qishni rag'batlantiradi. Ikkinchisi (tinglash va o'qish) sezgir reaktiv jarayonlar sifatida ishlaydi va shu bilan birga ular nutq va yozish jarayonlari uchun zarur shartdir.
Sh. Shaxs nutqiy faoliyatining nutqiy xabarni qabul qilish yoki berishga yoʻnaltirilganligiga koʻra, nutq faoliyatining turlari retseptiv (idrok etish, “qabul qilish” jarayonlari asosida) va mahsuldor boʻladi. Nutq faoliyatining mahsuldor turlari (gapirish, yozish) orqali odam nutqiy xabarni yaratadi va chiqaradi. Nutq faoliyatining retseptiv turlari (tinglash, o'qish) orqali nutq xabarini qabul qilish va keyinchalik qayta ishlash amalga oshiriladi. Nutq faoliyatining bu ikki juft turi psixofiziologik tashkil etish usullari bilan farqlanadi. Nutq faoliyatining retseptiv turlarini amalga oshirishda birinchi navbatda eshitish va ko`rish analizatorlari, mahsuldorlarida esa asosan nutq-motor va nutq-eshitish analizatorlari ishtirok etadi. Shunga ko'ra, nutq faoliyatining retseptiv turlari ko'p jihatdan eshitish va vizual idrok etishning holati va xususiyatlari bilan, samaralilari esa motor sohasining holati va rivojlanish darajasi bilan belgilanadi.
IV. Nutq faoliyatining har xil turlari fikrlarni shakllantirish va shakllantirishning turli usullarini (nutq faoliyati predmeti), og'zaki muloqotni tashkil etishning turli shakllarini va nutqning tegishli shakllarini ham nazarda tutadi. I.A.Zimney ta'rifiga ko'ra, bunday shakllar uchta: tashqi og'zaki, tashqi yozma va ichki nutq. Nutq, asosan, aloqa vositasi va shakli bo'lib, bu vazifani nutqning turli xil turlari va shakllari orqali amalga oshiradi.
Ichki nutq, og'zaki va yozma ta'minlash va vositachilik qilish
Sxema 2. Fikrni shakllantirish va shakllantirish usuliga qarab nutq turlari
V. Nutq faoliyatining turlari bir-biridan va bu jarayonlarni tartibga soluvchi teskari aloqa xarakteriga ko‘ra farqlanadi. Shunday qilib, nutq faoliyatining har ikkala samarali turida (gapirish va yozish) nerv-mushak mulohazasi ijrochi organdan (artikulyatsiya apparati, yozma qo'l) miyaning ushbu faoliyat dasturini "tashkil qiluvchi" sohasiga amalga oshiriladi. Ushbu teskari aloqa ("teskari aloqa afferentatsiyasi" mexanizmi orqali) ichki nazorat va sozlash funktsiyasini bajaradi. Shu bilan birga, ushbu mushak nazoratining ikkala shakli (yoziladigan so'zning ichki "tovushi" yoki uning tashqi nutqda talaffuzi) bolalar tomonidan o'zlashtirilishining dastlabki bosqichlarida yozishni tartibga solishda ishtirok etadi. Ichki fikr-mulohazalar bilan bir qatorda nutq faoliyatining mahsuldor turlari ham tashqi aloqa (eshitish idroki) bilan tartibga solinadi.
Nutq faoliyatining ikkala retseptiv turida - tinglash va o'qishda - qayta aloqa asosan semantik nazorat va semantik tahlilning ichki kanallari orqali amalga oshiriladi, ularning mexanizmi hali etarlicha o'rganilmagan va tushunarli. Agar o'qish jarayonida teskari aloqa effekti ma'lum darajada ko'zning regressiv harakatlarida va nigohni mahkamlashda pauzalarda namoyon bo'lsa, tinglash paytida bu ta'sir umuman kuzatilmaydi va ichki teskari aloqa nerv-mushak aloqasi bilan boshqarilmaydi. Bu nutq faoliyatining ushbu turlarini boshqarish va tashkil etishning katta murakkabligini belgilaydi. Maxsus eksperimental tadqiqotlar (V.I.Beltyukov, A.N.Sokolov, L.A.Chistovich) nutq jarayonining qayta aloqa mexanizmi nutq faoliyatining retseptiv turlarida, birinchi navbatda, tinglash jarayonlarida ham qo‘llanilishini aniqladi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, tinglash jarayonida (idrok etilgan nutqni idrok etish va tahlil qilish) odamda ichki "nutqning motor faoliyati" mavjud. Nutqni idrok etish jarayonida u ikki asosiy ko`rinishda namoyon bo`ladi: periferik (asosan, artikulyar) nutq apparati organlarida mushak tonusining kuchayishi va bu organlarning o`ziga xos mikroharakatlari (birinchi navbatda, til harakatlari) shaklida namoyon bo`ladi. Ularning "kinematik sxemasi"ga ko'ra, bu mikroharakatlar nutqi tinglovchi tomonidan idrok qilinadigan so'zlovchining artikulyatsiya organlarining harakatlariga deyarli to'liq mos keladi. Shunday qilib, tinglovchi, go'yo, (ichki nutq-motor rejasida) so'zlashuvchi suhbatdoshga ergashib, uning nutqini takrorlaydi. Bu minimal kechiktirilgan nutqni qayta ishlab chiqarish nutqni yanada aniq va to'liq idrok etishni ta'minlaydi.
Vi. Nutq faoliyati turlari bir-biridan va tashqi ifodalash xarakteriga ko'ra farqlanadi. Nutq va yozish aqliy vazifani yaratish va ifodalashning (shuningdek, axborotni boshqalarga uzatish) tashqi jarayonlari sifatida ishlaydi. Tinglash va o'qish ("o'ziga" o'qishning odatiy versiyasida) tashqi ko'rinishda ifodalanmaydi - lingvistik vositalar yordamida - ichki aqliy faoliyat jarayonlari. Ushbu holat, yuqorida ta'kidlanganidek, rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar bilan mashg'ulotlar o'tkazishda tuzatuvchi o'qituvchilar tomonidan hisobga olinishi kerak. O'qituvchining o'quvchilarning nutq faoliyati, tinglash va o'qish jarayoni ustidan doimiy ("doimiy") nazorati xabarlar va ko'rsatmalar o'rnatish, "aniqlash" savollari, jarayonlarni faollashtiradigan o'quv va o'yin vazifalari yordamida amalga oshirilishi mumkin. bolalarda e'tibor va idrok.
Nutq faoliyatining asosiy turlarining sifat xususiyatlarini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, bu faoliyat barcha hollarda ikkita subyekt tomonidan amalga oshiriladi: bir tomondan, nutq va yozish (nutq faoliyatining boshlang'ich, mahsuldor turlarini bajaradigan shaxs) va ikkinchisi, tinglash va o'qish (nutqni, ma'ruzachi yoki yozuvchining nutqini idrok etuvchi va tahlil qiladigan shaxs).
Shu bilan birga, umuman nutq faoliyati va uning barcha turlari uchun bir qator umumiy xususiyatlar mavjud. I.A.Zimney kontsepsiyasiga ko'ra, ularga quyidagilar kiradi:
1. bosqichli yoki bosqichli tuzilma va operatsion tuzilmani o'z ichiga olgan tarkibiy tashkilot;
2. predmet (psixologik) mazmuni;
3. ichki va tashqi tomonlarning birligi;
4. mazmuni va uni amalga oshirish shakllarining birligi;
5. nutq faoliyatining birlamchi psixologik mexanizmlari vazifasini bajaradigan idrok, diqqat, xotira, tafakkur, tasavvurning psixik jarayonlari faoliyati bilan shaxs nutq faoliyatining shartliligi.
Nutq faoliyatining eng muhim xususiyati uning ichki va tashqi mazmunning aniqlovchi birligi - tashqi ijro etuvchi, amalga oshiruvchi va ichki, tashqi kuzatilmaydigan tomon.
Nutq faoliyatining barcha turlarining umumiy xususiyati ham semantik mazmun va uni ifodalash shaklining birligidir. O'z fikrini ifodalash (nutq faoliyatining mahsuldor turlarida) va idrok etilgan ma'lumotni (uning retseptiv shakllarida) tushunish tabiati bu jarayonlarning mazmunini belgilaydi. Nutq faoliyatining barcha turlarining mazmuni - yaratilgan va idrok etilgan nutqning adekvat semantik tashkiloti; uni amalga oshirish (ifoda qilish) shakli pertseptiv (nutq va eshitish, vizual idrok), aqliy (tahlil va sintez) va sensorimotor jarayonlardir.
Nutq faoliyati quyidagi ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
• aktyor va predmet o‘rtasidagi munosabat;
• tuzatish uchun fikr-mulohaza;
• belgilardan o'zboshimchalik bilan faoliyat quroli sifatida foydalanish;
• imperativ yoki retseptning muayyan qoidalariga muvofiq tuzilgan;
• boshqaruvning mavjudligi - ongli, ongsiz, ongsiz - avtomatlashtirish darajasida;
Ichkilashtirish to'rt bosqichda amalga oshiriladi:
1. harakat moddiy yoki moddiylashtirilgan shaklda amalga oshiriladi;
2. harakat baland ovozda bajariladi:
3. harakat tashqi nutq, o‘z-o‘ziga gapirish nuqtai nazaridan bajariladi;
4. harakat ichki nutq (fikrlash qismi) yordamida amalga oshiriladi, qachonki, inson haqiqatan ham barcha harakatlarni amalga oshirishga muhtoj bo'lmaganda - dunyo ikki baravar ko'payadi.
Tashqi harakatlarni ichki harakatlarga o'tkazishda quyidagi turdagi o'zgarishlar sodir bo'ladi:
1.harakatlarni qisqartirish;
2. ichki rejadagi harakatlarni umumlashtirish;
3. ichki rejadagi harakatlarni avtomatlashtirish.
Intererizatsiya va madaniyat. Ijodkorlik bola tug'ilgan va sotsializatsiya ta'siri ostida rivojlanayotgan jamiyat madaniyatining me'yorlariga mos keladi (uni jamiyat normalari bilan tanishtirish). Bunday interyerizatsiya natijasida ijodiy faoliyat paydo bo'lishi mumkin - ahamiyatsiz bo'lmagan muammolarni hal qilish.
Faoliyatning fazaviy tuzilishi. Faoliyatning fazaviy tuzilishi g'oyasi S.L.Rubinshteyndan kelib chiqqan va L.S.Vygotskiy buni nutqni yaratish va idrok etish jarayonlarini izohlashda amalga oshirgan. Nutq - bu faoliyatning o'zaro bog'liq bosqichlari ketma-ketligi: motivatsiya (niyat hissi), fikrlash (nutq niyatiga to'g'ri keladi), fikrning ichki so'zdagi vositachiligi (nutq nutqining ichki dasturlanishiga mos keladi), ma'nolardagi fikr vositachiligi. tashqi so'zlarning (ichki dasturni amalga oshirish), so'zlarda fikrning vositachiligi (nutqning akustik-artikulyatsiyasi).