Психологиянинг предмети

кўчириш механизми
дейилади. Кўчириш механизмининг моҳияти шуки, шароитга боғлиқ тарзда 
марказий нерв системасида ҳар хил функционал ҳолат пайдо бўлади, 
чунончи, овқатланишнинг марказларида кучли қўзғалиш юзага келади ва 
бунда овқатланиш билан боғлиқ доминанта туғилади. Терига электр токи 
билан таъсир қилишда мудофаа билан боғлиқ ҳаракат марказлари кучли 
қўзғалиш туфайли муҳофаза (мудофаа) доминантаси вужудга келади.
Ҳайвонлардаги мазкур ҳодисаларнинг шахс характери хислатлари 
намоён бўлиши билан ўхшашлиги мавжуд. Булар: 1) улар ҳайвонлар ва 
одамлар учун стереотип хусусиятга эга; 2) шароитга боғлиқ ҳолда одамларда 
ва ҳайвонларда бир қўзғовчига жавобан хилма-хил стереотип хусусиятли 
реакциялар тизими вужудга келади; 3) функционал ҳолатлар ҳар иккаласида 

---

ҳам барқарор ва доимий хусусият касб этади. Функционал ҳолатлар ҳосил 
бўлишининг 
ташқи 
омилларига 
асосланиб, характер 
хислатлари 
шаклланишининг физиологик шароитларидан бири-кўчиш механизми 
асосида динамик стереотипларнинг вужудга келишидир.
Характер хислатларининг динамик стереотипларга боғлиқ нерв 
тизимининг шартли рефлектор функционал ҳолати шахснинг шароитига 
нисбатан турлича муносабатига боғлиқдир. Масалан, тажрибага нисбатан 
текширилувчининг муносабати ўзгартирилса, унда нерв жараёнларининг 
қўзғалувчанлиги, ҳаракатчанлиги, тўхталиши кучаяди, демак нерв 
тизимининг функционал ҳолати ўзгаради. Шундай қилиб, характер 
хислатларининг асоси кўчиш механизми инсонларда ҳайвонларникидан 
кескин тафовутланади, чунки унда иккинчи сигнал тизими ниҳоятда муҳим 
аҳамият касб этади.
Характер хислатларининг намоён бўлиши билан нерв тизимига
қиёсланса, у ҳолда биринчисининг руёбга чиқиши ўзгача физиологик 
шароитга 
асосланиши 
мумкин. Собиқ 
совет 
психологиясида 
таъкидланишича, нерв системаси умумий типининг зид хусусиятлари 
психологик жиҳатдан зид ҳаракат усулларига мос тушади. Б.М.Теплов, 
В.М.Мерлин, Е.А.Климовларнинг тадқиқотларида ўқиш, спорт ва меҳнат 
фаолиятларида ҳаракат усулларининг индивидуал фарқлари аниқланган. 
Худди шу боис характер хислатлари пайдо бўлишининг ўзгача физиологик 
шароити нерв тизими умумий типининг хусусиятлари ҳисобланади. 
Маълумки, нерв тизимининг умумий типи – бу темпераментнинг физиологик 
асоси ҳамдир. Шунинг учун темперамент типи характернинг индивидуал 
ўзига хос хислатларининг руёбга чиқишидаги муҳим психологик 
шароитлардан бири бўлиб ҳисобланади. И.П.Павлов тажрибасининг 
кўрсатишича, муайян тизимда ташқи таъсир ҳукм сурганда нерв тизими
умумий типининг хусусиятларига тааллуқли динамик стереотипнинг 
шаклланишига қулайлик вужудга келтириш ёки, аксинча, ҳалақит бериши 
мумкин.