206
Хаёлнинг билиш жараёни сифатидаги асосий вазифаси шундан
иборатки, у амалий фаолият бошланмасдан туриб, унинг маҳсулини
олдиндан тасаввур қилиш ва уларнинг тимсоллар атриқасида вужудга
келтиришдан иборатдир. Инсон шахсий фаолиятида айрим
қийинчиликлар вужудга келса, уларни бартараф қилиш
учун одам
ўйланади, фикрий образларни яратади, уларга янги қўшимчалар
киритади, хулас маҳсулотнинг сифатли чиқишини, унинг буюм
тариқасида намоён бўлишини хаёл узлуксиз равишда таъминлаб
туради. Айтайлик, инсон стул ясамоқчи бўлса, у энг аввал унга оид
қисмларни тайёрлайди, шахс хаёлан унинг сифатига эътибор беради,
кейин уларни яхлитлайди, ўзаро бирлаштиради ҳамда буюм шаклида
гавдалантиради. Бинобарин, хаёл ишнинг ҳар бир босқичида бевосита
иштирок қилади, йўл-йўлакай кўрсатмалар, қўшимчалар киритиб
боради.
Хаёл билиш жараёнлари билан узвий алоқада ҳукм суради,
уларни акс эттириш имкониятининг тўлароқ рўёбга чиқишига ёрдам
беради. Айниқса, у тафаккур билан бевосита алоқада бўлади,
худди
шу боисдан уларнинг ҳар иккаласи ҳам башорат қилиш, олдиндан
пайқаш, сезиш, истиқбол режасини тузиш имкониятига эга. Шунинг
учун улар ўртасида бир қатор ўхшашликлар ва айрим фарқлар
мавжуддир. Бу ҳолат қуйдагиларда ўз ифодасини топади: 1) хаёл
тафаккур сингари муаммоли вазиятда, масала ватопшириқлар ечиш
жараёнида тўғилиди; 2) янги ечим, усул, восита қидиришда ва уларни
саралашда умумийлик мавжуд; 3) хаёлнинг ҳам, тафаккурнинг ҳам
пайдо бўлиши шахснинг эхтиёжларига бевосита боғлиқ; 4)
эҳтиёжларни қондиришнинг датслаб хаёлий образлари яратилади,
унинг натижасида вазиятни ёрқин тасаввур қилиш имкони туғилади;
5) хаёлда олдиндан акс эттириш жонли тасаввурлар тарзида, яққол
тимсоллар
шаклида вужудга келса, тафаккурда улар умумлашмалар,
тушунчалар. билвоситалик хусусияти орқали рўёбга чиқади.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, муаммоли вазиятда ақлий
фаолиятни натижалари онг назоратидаги образлар, тасаввурлар ҳамда
тушунчалар тизимида ифодаланади. Образлар ва тасвирлар танлаш
(саралаш) хаёлнинг функцияси орқали, тушунчалар ва уларнинг
янгилик аломатлари эса тафаккур ёрдамида рўёбга чиқади.
Тасаввурлар билан тушунчаларнинг ўзаро уйғунлашуви иккита
ижодий хусусиятли билиш жараёнларининг ҳамкорликдаги ижодий
фаолиятида
бир
даврнинг
ўзида
қатнашишни
бирдиради.
Фаолиятнинг таркибий қисмлари уларнинг қандай амалга оширилиши
207
тўғрисидаги яққол образларни узвий боғланиб
кетган фикрий
мулоҳазаларнинг қўшилиши туфайли ҳаракатчанлик имкониятига эга
бўлади.
Хаёл жараёни тафаккурдан фарқли ўлароқ муаммоли вазиятнинг
маълумотлари қанчалик ноаниқ бўлса, шунчалик таъсавур образлари
яралиши учун қулай имконият туғилади, унинг механизмлари
тезкорликда ишга тушади. Масалан, ёзувчининг хаёли асар
қаҳрамонларининг тақдири билан узвий боғлиқ бўлиб, конструктор,
муҳандис, мемор каби мутахассисларга қараганда нихоят даражада
катта ноаниқликларга эга, воқеликдан тубдан узоқ фантазия оламида
образлар, чизғилар, бадиий тўқмалар яратади. Маълумки аниқ
дунёвий фанларнинг қонуниятларига қараганда инсоннинг психикаси,
унинг хатти-ҳаракатлари қонуниятлари мураккаб ва етарли даражада
маълумотларга эга эмас. Худди шу боисдан бош мия катта ярим
шарлари функциясининг қарийб учдан бир қисмини илмий далиллар
асосида тушунтириб бера олишимиз мумкин, холос.
Муаммоли вазият ўзининг хусусиятига кўра бир даврнинг ўзида
ҳам хаёлнинг, ҳам тафаккурнинг иштирок этишини тақозо қилади.
Агарда муаммонинг ечими, масаланинг шарти аниқ бўлса, бу ҳолда
тафаккурнинг
иштироки
устуворлик
қилади,
мабодо
номаълумликларнинг миқдори кўпайиб кетса, у тақдирда хаёл ёки
фантазия етакчи роль ўйнай бошлайди. Муаммо ечимининг турли
усуллари,
уларнинг инвариантлари, муайян қонунлари, қоидалари
таърифлари мавжуд бўлган тақдирда фаолият тафаккур ёрдами билан
амалга оширилади.
Хаёлнинг энг аҳамиятли томони шундан иборатки, у тафаккур
предметига тааллуқли ҳолатлардаги етишмовчиликда ҳам у ёки бу
йўл билан муаммоли вазиятдан енгилроқ чиқиб кетишга муҳим замин
ҳозирлайди. Инсонда мавжуд нарсаларнинг ички тузилиши, унинг
ривожланиши, ўзгариши тўғрисидаги маълумотларнинг етишмаслиги
туфайли шахс хаёлга ва фантазияга мурожаат қилади. Биосфера ва
ноосферада инсоният учун номаълум ўрганилмаган соҳалар мавжуд
экан, демакки, хаёл узлуксиз равишда ўз функциясини бажараверади,
шунинг учун хаёлнинг қайси тури ҳукм сураётганлигидан қатъий
назар у ижобий ҳодиса сифатида баҳоланиши лозим. Чунки, хаёл
инсоннинг ақлий зўр беришда, сртесс, аффект ҳолатларида асаб
тизимининг
танглигидан халос этиб, тана аъзолари функциясини
тиклайди, ишчанлик қобилятини барқарорлаштиради.
