Психология мутахассислиги учун ўқув қўлланма

Умумлаштириш
 
М азмунига
кыра
Ф икрнинг
ыйналишига
кыра
Х усусийдан
умумийга
Умумийдан
хусусийга
 
Э лементар
Э мпирик
Тушунчали
Умумийдан
хусусийга
ва
ыша
умумийдан
янада
умумийга
Назарий 
Камро
= 
умумийдан
янада
умумийга
Ягона
умумий
щолатдан
янада
умумийро
==
а
Яккадан
умумийга
ва
ундан
хусусийга

---

166 
ҳолатга (усул №5), ягона умумий қонуниятдан янада умумий 
қонуниятга ўтиш (усул №6) ва бошқалар. 
Синалувчиларни умумлаштириш усулининг биринчи турига 
ўргатиш экспериментаторнинг тушунтириш фаолиятидан ва мустақил 
топшириқдан ташкил топди. Экспериментаторнинг тушунтиришида 
ва мустақил топшириқда синалувчилар географик қонуният билан 
танишадилар. 
Тушунтиришда 
экспериментатор 
картадан 
синалувчиларга Дракон тоғлари ва унинг шарқий этагини кўрсатиб, 
уларни объект билан таништиради. Объектни таҳлил қилиш 
жараёнида экспериментатор аста-секин қонуниятни аниқловчи тўрт 
шароитни очади ва тоғнинг ёғингарчилик миқдорига таъсири 
тўғрисидаги умумий қонуниятни ифодалаб беради.
+онуният бўйича мустақил топшириқда тибиий география 
картасидан иккита объект топиш, уларда ўзлаштирилган қонуниятни 
иллюстрация қилиб бериш топширилган. Масалан, Ҳимолай ва унинг 
жанубий этаги, Сурам тоғ тизими ва унга ёндошган Колхида 
пасттекислиги. Улар ҳар бир объектни алоҳида анализ қилиб ундан 
экспериментатор томонидан очилган шароитларни топадилар. Сўнгра 
мазкур объектдаги умумий қонуниятни аниқловчи шароитлар 
тўғрисида хулоса чиқарадилар Бундай ҳолатда умумлаштириш 
умумий қонуниятни «тайёр ҳолда» олиб, уни бошқа объектларга 
«ёйиш» билан тугалланади.
Синалувчиларга умумлаштиришнинг хусусийдан умумийга 
ўтиш усулига (№2) ўргатилишида картадан Анд, Ҳимолай, Сурам 
объектлари кўрсатилади ва объектларни мустақил таққослаш, 
ёғингарчиликка таъсир қилувчи умумий шароитларни топиш, тоғнинг 
ёғингарчиликка таъсири қонуниятини таърифлаш вазифаси берилади. 
Синалувчилар объектларни таққослаб, уларнинг ҳар биридан 
қонуниятни аниқловчи тўрттадан шароитни топадилар. Сўнг худди 
шу шароитларга биноан объектларни фикран бирлаштириб, умумий 
қонуниятни ифодалайдилар. Жумладан, тоғ тизмасининг баландлиги, 
нам шамолларнинг бу жойларга эсиши, намлик манбаининг узоқ 
эмаслиги, тоғ тизмаларининг кўндаланг ҳолда жойлашиб, нам 
шамолларни ўтказмаслиги ва бошқалар. Улар муҳим шарт-шароитга 
таяниб, умумий қонуниятни бундай таърифлайдилар: « Тоғ 
тизмаларининг ўзига ёндош жойлар ёғингарчилигига таъсир этиши 
натижасида, у ерларга кўп миқдорда ёғин ёғиши мумкин. Чунки 
тоғлар бунга ёрдам беради».

---

167 
Мазкур группа синалувчилари хусусийдан умумийга ўтишдан 
иборат умумлаштириш усулини ўзлаштирадилар. Топшириқ улардан 
мустақил ечимни талаб қилади. Берилган объектлар ўзаро 
таққосланиб, умумий шароитлар топилиб, сўнгра умумий қонуниятга 
таъриф берилди.
Синалувчиларни умумлаштиришнинг яккадан умумийга, сўнг 
умумийдан яккага ўтиш усулига (№3) ўргатишда уларга Ҳимолай ва 
унинг жанубий этагидаги жой кўрсатилади. Тоғнинг ёғин миқдорига 
таъсири ҳақидаги қонуниятни шу объектдан топиш таклиф қилинади. 
Улар мазкур объектни анализ қилиб, ундаги мавжуд тўрт шароитни 
аниқлайдилар. Аввал бу 
қонуниятнинг берилган объектга 
тааллуқлилиги юзасидан фикр юритадилар, сўнгра хулоса 
чиқарадилар. Бундан сўнг улар шу заҳотиёқ унга аниқлик киритиб, 
ушбу қонуният умумий ҳисобланиб, Ҳимолайдан ташқари бошқа 
тоғларга ҳам алоқадордир, деган хулосага келадилар. Синалувчилар 
умумийликни барча аналогик объектларга «ёйиш»га муваффақ 
бўладилар.
Сўнгра улардан қонуниятни иккита бошқа объектда кўрсатиб 
бериш сўралади. Бу ҳолатда объектлар умумлаштирилганда 
синалувчилар умумий қонуниятдан чиқиб, уларни тўртала шароитга 
биноан бирлаштирадилар. Мазкур жараён умумийликни хусусий 
ҳолларга «ёйиш»ни билдириб келади.
Синалувчиларга умумлаштиришнинг умумийдан хусусийга ва 
ўша умумийдан янада умумийга ўтиш усулини (№4) ўргатишда 
иккита 
топшириқдан 
фойдаланилди. 
Биринчи 
топшириқда 
умумлаштиришнинг «умумий қонуниятдан хусусий ҳолларга» ўтиш 
қисми ўргатилди. Экспериментатор раҳбарлигида синалувчилар 
картадан бир объектни анализ қилиб, қонуниятни аниқловчи тўрт 
шароитни санаб ўтадилар. Сўнгра бир неча объектларга ушбу 
қонуниятни 
«ёяди»лар. 
Тўртинчи 
умумлаштириш 
усулини 
ўзлаштиришнинг иккинчи қисмида «умумий қонуниятдан янада 
умумийроқ қонуниятга» ўтиш таркиб топтирилади. Усул аввал қатор 
фанларда 
ўзлаштирилган 
қонуният 
материаллари 
асосида 
шакллантирилади. 
Бу 
қонуниятлар 
ҳолатларнинг 
ўзгариши, 
тоғларнинг денгиз сатҳидан баландлигига боғлиқлиги, ҳароратга 
географик 
кенгликнинг 
таъсири, 
ўсмирликларнинг 
яшаш 
шароитларига 
мослашиши 
ҳамда 
жониворларнинг 
ранг 
хусусиятларига тааллуқлидир.

---

168 
Шундан сўнг экспериментатор синалувчиларга ўзларига таниш 
бўлган жониворларнинг муҳитга мослашишига оид бир неча 
факторларни эсга келтиришни таклиф қилади ва умум зоологик 
қонуниятга таъриф берилади: «Ҳайвонлар рангининг ўзгариб туриши 
уларни ўз душманларидан мудофаа қилиш учун хизмат қилади, чунки 
улар ўзларини қуршаб олган муҳитга мослашадилар». Синалувчилар 
тўртта умумий қонуниятни қайта идрок қиладилар, сўнгра худди шу 
умумийликка кўра биологик умумлашган қонуниятга таъриф 
берадилар: «Табиатда ўсимликлар ва жониворлар ўзларини қуршаб 
олган муҳит шароитига мослашадилар». Ана шундай қилиб 
умумлаштиришнинг «қатор умумий қонуниятлардан янада умумий 
қонуниятга» ўтиш қисми тажрибада ўзаро боғлиқ бўлган, лекин 
йўналиши бўйича фарқланувчи «умумий қонуниятдан хусусий 
ҳолларга ва ўша умумий қонуниятдан таққослаш орқали янада 
умумийроқ қонуниятга» ўтиш усулини ўзлаштирадилар.
Умумлаштиришнинг бешинчи 
усулини шакллантиришда 
зоологик қонуниятдан фойдаланилади: «Ҳайвонлар рангининг 
ўзгариб туриши уларни душманлардан мудофаа қилиш учун хизмат 
қилади. Чунки улар ўзларини қуршаб олган муҳитга мослашадилар». 
Улар ҳайвонларни ўзаро таққослаб, ҳимоя ранг белгисига биноан 
бирлаштирадилар 
ҳамда 
учта 
қонуниятни 
ифодалайдилар: 
«ҳайвонларнинг мавсумий ранги уларни душмандан ҳимоя қилиш 
функциясини бажаради. Улар муҳит рангига мослашадилар», 
«ҳайвонларнинг доимий ёки ўзгармас ранги душмандан ниқоблайди. 
Улар муҳит рангини қабул қилади» ва ҳоказо. Бинобарин, 
синалувчилар топшириқни таққослаб, камроқ умумий қонуниятдан 
янада умумийроқ қонуниятга ўтиш имкониятига эга бўладилар.
Умумлаштиришнинг олтинчи усулини таркиб топтиришда ушбу 
теоремадан фойдаланилади: «Учбурчак ички бурчаклари йиғиндиси 
2d га тенг. Кўпбурчак ички бурчакларнинг йиғиндиси (2d (n-2)) га 
тенглигини исботлаб бериш талаб қилинади». «Учбурчак ички 
бурчакларининг йиғиндиси 2d га тенг, -дейди синалувчи. 
Кўпбурчакнинг ички бурчаклари йиғиндисини топиш учун унинг бир 
учидан диагоналларни ўтказамиз. Бу диагоналлар кўпбурчакни бир 
неча учбурчакка бўлади. Кейин нечта учбурчакка бўлади. Кейин 
нечта учбурчак ҳосил бўлганлигини ҳисоблаб чиқамиз ва 2d га 
кўпайтирамиз. 2d (n-2) формуласидаги «n» ўрнига изланувчи 
кўпбурчак томонини қўйиб, унинг нимага тенг эканлигини топамиз».

---

169 
Протоколнинг кўрсатишига қараганда, синалувчи умумий 
формуладан (учбурчакка тааллуқли) чиққан ҳолда, кўпбурчакни 
учбурчакни бўлиш йўлини топиб, сўнг барча кўпбурчакларга 
алоқадор умумий формулага ўтади. Бошқача сўз билан айтганда, 
«умумлашмани умумлаштириш» ҳодисаси 6-усул билан амалга 
оширилади. Шундай қилиб, топшириқ ягона умумий ҳолатдан янада 
умумий ҳолатга ўтишдан иборат фикрнинг йўналиши воситаси билан 
ҳал қилинади.
Ўқувчи ва студентларни умулаштириш усулларига ўргатиш 
билимларни ўзлаштиришни осонлаштиради ва ўқув фаолиятини 
бошқариш имкониятини яратади.
5. Конкретлаштириш. Умумий, мавҳум белги ва хусусиятларни 
якка, ёлғиз объектларга татбиқ қилш билан ифодаланадиган фикр 
юритиш операцияси инсоннинг барча фаолиятларида актив иштирок 
этади. Воқелик қанчалик конкрет (Яққол) формада ифодаланса, инсон 
уни шунчалик осон англаб етади. Ўзининг генетик қилиб чиқишига 
қараганда, кишилар даставвал теварак-атрофни конкрет белгиларига 
асосланиб, конкрет ҳолда акс эттирганлар, яққол образларга суяниб, 
тасаввур қилиш имкониятига эга бўлганлар. Шу боисдан то ҳозирги 
кунга қадар конкретлик белгиси ҳар қандай инсон зоти учун энг яқин 
белги бўлиб ҳисобланади. Чунки конкрет воқелик кишини ақлий зўр 
беришликдан, иродавий тангликдан ва стресс ҳолатдан хориж қилади. 
Шунинг учун бўлса керак, одам энг мураккаб қонун ҳамда 
тушунчаларни конкретлик даражасига айлантиришга ҳаракат қилади. 
Масалан, инсон «қиймат» тушунчасини конкретлаштириб «одамнинг 
қадр-қиммати», «товарнинг қиймати» шаклида конкретлаштиради ва 
ҳоказо.
Психология фанида мазкур фикр юритиш операциясига 
қуйдагича таъриф берилади: Конкретлаштириш ҳодисаларни ички 
боғланиш ва муносабатлардан қатъи назар, бир томонлама 
таъкидлашдан иборат фикр юритиш операциясидир.
Психологлари тадқиқотларининг кўрсатишига қараганда, 
конкретлаштириш одатда икки хил вазифани (функцияни) бажаради. 
Дастлабки функциясига тааллуқли кўпгина мисолларни келтириш 
билан унинг психологик механизмини кўрсатишига ҳаракат қиламиз. 
Масалан, ўқувчилар «қора» деган сўзни ишлатган пайтларидан кўз 
олдида битум, чақич, асфальт каби қора рангдаги нарсалар ва 
ҳайвонларни 
гавдалантиришлари 
мумкин. 
Шунингдек, 
улар 

---

170 
«ҳаракат» деган иборани ишлатсалар, одамни, машинани, 
ҳайвонларни сув ва самолёт кабиларни тасаввур қила оладилар. 
Кейинчалик эса ҳкракат тушунчасининг кўлами кенгайиб боради, 
биологик, социал ва ҳоказо ҳаракатларни назарда тутади.
Конкретлаштиришнинг 
иккинчи 
функцияси 
қуйидаги 
мисолларда ўзининг ёрқин ифодасини топади. Масалан, кишилар 
кемон, белкурак, паншаҳани деҳқончилик асбобларига; игна, бигиз, 
ангишвона ва тикув машинасини тикув асбобларига; лола, атиргул, 
бинафша, бульданежни гулга; дафтар, ручка, чизғични ўқув 
қуролларига киритиладилар. Демак, бу мисолларда конкретлаштириш 
операцияси умумий ва якка белгилари кам бўлган умумийликни 
очишда намоён бўлади. Умуман конкретлаштириш абстракциялашни 
контраст ҳолати бўлиб, инсон билиш фаолиятида муҳим аҳамият касб 
этади.
6. Классификациялаш. Инсоннинг билиш фаолиятида муҳим 
роль 
ўйновчи 
фикр 
юритиш 
операцияларидан 
бири 
классификациялаш ҳисобланади. Бир туркум ичидаги нарсаларнинг 
бир-бирига ўхшашлигига ва бошқа туркумдаги нарсалардан фарқ 
қилишига қараб, нарсаларни туркумларга ажратиш системаси 
классификация деб аталади. Фан оламида буюк ҳисса бўлиб қўшилган 
Д. И. Менделеевнинг «Элементларнинг даврий системаси» жадвали 
классификация учун ёрқин мисолдир. Бунда олим элементларни атом 
оғирлиги ортиб боришига, химиявий сифатларининг бир типлигига ва 
бошқа белги ва аломатларига қараб тартиб билан жойлаштириб 
чиққан.
Фанда нарса ва ҳодисаларнинг табиатни ифодаловчи муайян 
белги (аломат) асосида қилинган классификация деб аташ қабул 
қилинган. Табиий классификацияга зоология фанидаги ҳайвонлар 
классификацияси (судралиб юрувчилар, сут эмизувчилар, сувда ва 
қуруқликда 
яшовчилар, 
паррандалар, 
қушлар 
ва 
ҳоказо), 
ботаникадаги ўсимликлар классификацияси (бир йиллик, кўп йиллик, 
буталар, дарахтлар, ўтлар, илдиздан кўпаювчилар, игна барглилар, 
тиканли ўсимликлар, дуккаклилар, полиз ўсимликлари ва бошқалар) 
каби қатор мисолларни келтириб ўтиш мумкин. Мабодо 
классификацияга асос қилиб олинган белги нарса ва ҳодисаларнинг 
табиатини 
ифодаламаса, 
бундай 
классификация 
сунъий 
классификация 
деб 
аталади. 
Ижтимоий 
ҳаётимизда 
классификациянинг мазкур тури доимо қўлланиб туради. Масалан 

---

171 
кутубхонадаги китоблар мазмунига, форматига, ноёблиги ва шунга 
ўхшаш белгиларга қараб токчалар ва пештоқчаларга терилади. 
Ўқувчиларнинг алифбе тартиби билан тузилган рўйхати ёки 
хусусиятлари, жинсий белгилари, улгуришлари ва қизиқишларини 
назарда тутиб туркумларга ажратиш ҳам сунъий классификациялашга 
мисол бўла олади.
Лекин ижтимоий турмушда ва фан оламида оддий 
классификациялаш ҳолатидан тез-тез фойдаланилади. Жумладан, 
адабиёт, тарих, география, психология-гуманитар фанлари: фалсафа, 
сиёсий иқтисод, илмий коммунизм, партия тарихи- ижтимоий фанлар: 
математика, физика, биология, химия-табиий-математик циклдаги 
фанлар. Худди шунингдек асосга суяниб психология саҳалари ҳам 
классификация 
қилинади. 
Инженерлик, 
авиация, 
космос 
психологияси-меҳнат 
психологияси, 
патопсихология, 
олигофренопсихология, сурдопсихология, тифлопсихология-махсус 
психология; болалар, ўсмирлар, ўспиринлар, катта ёшдагилар 
психологияси, герантопсихология-ёш даврлари психологияси; суд 
иши 
психологияси, 
криминал 
психология, 
пенитенциар 
психологияси- юридик психология ва бошқалар. Психология фанида 
психик ҳолатлар, билиш процесслари, шахснинг индивидуал 
типологик хусусиятлари ҳам классификация қилинади. Акс эттириш 
характерига ва рецепторларнинг ўрнига қараб, сезгилар уч группага 
бўлинади: 
экстероцептив 
сезгилар, 
интероцептив 
сезгилар, 
проприоцептив сезгилар. Классик бўлинишга биноан сезгилар 
қуйидагича классификация қилинади: кўриш, эшитиш, тактил, маза, 
ҳид, органик, ҳаракат ва ҳоказо.
Мактаб таълим системасида мураккаб билимлар қулайроқ йўл 
билан ўзлаштириш учун классификация операциясидан кенг кўламда 
фойдаланилади. Масалан, от, сифат, феъл, сон-сўз туркумлари; 
ибтидоий жамоа, қулдорчилик, феодализм, капитализм, социализм-
кишилик формациялари; проза, поэзия, драма, комедия, трагедия- 
адабий жанрлар; бриз, муссон, пассат-шамоллар ва бошқалар.
Шундай 
қилиб, 
классификация 
биз 
текширадиган 
объектларнинг муайян тартибни топишда, ўрганишимизда зарур 
бўлган нарса ва ҳодисаларни яхлит ҳолда текширишимизда, 
ўзлаштирмоқчи бўлган материалларни пухта эсда қолдиришимизда 
муҳим роль ўйнайди.

---

172 
7. Системалаштириш. Фикр объектив ҳисобланган нарса ва 
ҳодисаларни замон (вақт), макон (фазо) ва мантиқий жиҳатдан 
маълум тартибда жойлаштиришдан иборат фикр юритиш операцияси 
билимларни ўзлаштиришда, кўникма ва малакаларни тартибга 
солишда муҳим роль ўйнайди. Одатда, системалаштириш операцияси 
ёрдамида нарса ва ҳодисалар, фактлар, фикрлар ва объектлар 
макондаги, вақтдаги эгаллаган ўрнига қараб ёки мантиқий 
жойлаштирилади.
Шунинг учун ситемага солиш маконий (фазовий) хронологик 
белги ва мантиқий белгисига асосан уч турга ажратилади. 
Кўчатларнинг боққа олиб чиқиб ўтказилиши, синф хонасидаги 
мебелларнинг бир текис жойлаштирилиши маконий (фазовий) 
система учун мисол бўла олади. Тарихий воқеаларнинг хронологик 
тартибда жойлаштирилиши, кутубхонадаги китобларнинг хронологик 
жихатдан териб қўйилиши воқеаларни замонга (вақтга) қараб 
системага солишнинг намунаси деб аташ мумкин. Математика, 
фалсафа, психология ва мантиққа (логикага) доир асарларда илмий 
мақолаларнинг (яъни пункт, параграф назарда тутилмоқда) 
жойлашуви мантиқий системага солишнинг намунасидир.
Мактаб таълимида ўзлаштирилган билимларни системага солиш 
муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу иш бир неча босқичда амалга 
оширилади. Билимлар дастлаб предметнинг боблари, қисмлари 
бўйича, сўнг яхлит ҳолда ўқувчи онгида системалашади. 
Системалаштиришнинг иккинчи босқичида бир-бирга ўхшаш 
предметларга оид билимлар фикран тартибга солинади. Учинчи 
босқичда бир неча предметлар юзасидан тўпланган билимлар маўлум 
системага тушади, уларнинг ўхшаш ва фарқли томонлари 
ажратилади. Системага солишнинг тўртинчи босқичида дарсдан ва 
мактабдан 
ташқари 
машғулотларда 
эгалланган 
билимларни 
системалаштириш назарда тутилади.
Ўқитувчи дарсда ўқувчилардан ўтилган темаларни сўраш, 
уларнинг 
тўгарак 
ишларида, 
олимпиада 
ва 
конкурсларда 
қатнашувини кузатиш, деворий газетга ёзган мақолаларини таҳрир 
қилиш, ижодий ва ёзма ишларни текшириш орқали улардаги 
билимларнинг қандай системалашаётганини аниқлаб бериш мумкин.
Демак, 
инсоннинг 
билиш 
фаолиятида 
«темалараро», 
«предметлараро» билимларни системалаштириш юзага келади. 
Бинобарин, 
билимларнинг 
ситемага 
солиниши 
ақлий 
ривожланишнинг дастлабки поғонаси хисобланади.

---

173