Protsessual tartibi va rasmiylashtiriladigan protsessual hujjatlar

Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‘roq qilish
. Ayblanuvchini so‗roq qilish 
ayblanuvchidan jinoyat ishi bo‗yicha isbotlashning vositalaridan biri bo‗lmish 
ko‗rsatuvlar olish usulidir. Ayni vaqtda ayblanuvchi tomonidan ko‗rsatuvlar berish 
qo‗yilayotgan aybdan himoyalanishning eng ta‘sirchan va aniq vositasi 
hisoblanadi. Ayblanuvchi jinoyat-protsessual faoliyatning sub‘ekti bo‗lib, o‗zini 
himoya qilish huquqidan foydalangan holda so‗roqda unga qo‗yilayotgan aybni rad 
etadigan yoki javobgarlikni engillashtiradigan asoslarni keltirish, qo‗shimcha 
dalillarni talab qilib olish haqida iltimos qilishga haqli (JPK, 464-modda). 
Ayblanuvchini so‗roq qilish jarayonida tergovchi nafaqat uning sodir etilgan 
jinoyatlardagi ishtiroki haqida, balki ish bo‗yicha ayblanuvchiga ma‘lum bo‗lgan 
holatlar va mavjud dalillar haqida ham ma‘lumot oladi. Ayblanuvchi 
ko‗rsatuvlarining tahlili tergovchiga dalillarning yangi manbalarini aniqlashda, ish 
bo‗yicha ilgari surilgan taxminlarni tekshirishda va ushbu jinoyat ishi bo‗yicha 
xulosalarning to‗g‗ri yoki noto‗g‗riligini tasdiqlashda yordam beradi. 
Ayblanuvchining ko‗rsatuvlari dalillar manbalaridan biri hisoblanadi. 
Ayblanuvchining ko‗rsatuvlari ijtimoiy xavfli qilmishning yuz bergan–
bermaganligi, ushbu harakatlarni sodir etgan shaxsning aybli-aybsizligi 
to‗g‗risidagi haqiqiy ma‘lumotlar va ish to‗g‗ri hal qilinishi uchun muhim bo‗lgan 
boshqa holatlar aniqlashda dalil manbalari orasida muhim o‗rin egallaydi. 
Protsessual qonunga muvofiq ayblanuvchining ko‗rsatuvlari isbotlash vositasi 
hisoblanib, uning ko‗rsatuvlardagi haqiqiy ma‘lumotlar dalillar bo‗lib xizmat 
qiladi. Ular bo‗yicha qonunda belgilangan tartibda jinoyat ishi bo‗yicha isbot 
qilinishi lozim bo‗lgan holatlar aniqlanadi. 
Ayblanuvchining (gumon qilinuvchining) ko‗rsatuvlari guvohlar va boshqa 
shaxslarning ko‗rsatuvlaridan tubdan farq qiladi. Bu hol uning jinoyat 
protsessidagi alohida protsessual holati bilan izohlanadi. 
Ayblanuvchi o‗ziga nisbatan qo‗yilgan ayblov bo‗yicha ko‗rsatuvlar berar ekan, 
uning ko‗rsatuvlaridan bayon qilingan fikrlar ishning yakunidan manfaatdor ruhida 
bo‗lishi mumkinligini nazardan chetda qoldirmaslik kerak. 
Ayblanuvchi va gumon qilinuvchi tomonidan ko‗rsatuvlar berish uning majburiyati 
emas, balki huquqlari hisoblanadi (JPK, 46, 48-moddalar). Bu ularning himoyaga 
bo‗lgan huquqlaridan kelib chiqadi. Ayblanuvchi va gumon qilinuvchi ko‗rsatuv 
berish huquqidan foydalanishi yoki undan voz kechishi mumkin. Ko‗rsatuvlar 

---

berishdan bosh tortganligi va yolg‗on ko‗rsatuvlar berganligi uchun u (guvohdek) 
javobgar bo‗lmaydi. 
O‗zining alohida protsessual holatiga ko‗ra ayblanuvchi o‗z ko‗rsatuvlarida 
haqiqiy ma‘lumotlarni bayon qilish bilan cheklanmaydi. Ayblanuvchi ularni 
mustahkamlash uchun dalillar keltiradi, boshqa shaxslar tomonidan bildirilgan 
ma‘lumotlar bo‗yicha o‗z mulohazalarini bildiradi, o‗ziga qo‗yilgan ayblov bilan 
bog‗liq bo‗lgan fakt, holat va hodisalarga baho beradi. 
Ayblanuvchining ko‗rsatuvlariga gumon qilinuvchining ko‗rsatuvlari yaqin bo‗lib, 
bu ularning protsessual holatlardagi o‗xshashligi bilan izohlanadi. 
Gumon qilinuvchining ko‗rsatuvlari ham dalillar manbala-ridan biridir. Gumon 
qilinuvchini jinoyat protsessining muhim ishtirokchisi sifatida rasmiylashtirish 
uning ko‗rsatuvlari jinoyat ishini tergov qilish uchun ahamiyatli ekanligi, ushbu 
ko‗rsatuvlarning dalillarning maxsus manbalaridan biri sifatida ajratilishini taqozo 
etadi (JPK, 81-modda). 
Gumon qilinuvchining keyinchalik ayblanuvchi sifatida jinoiy javobgarlikka 
tortilishi uning ayblanuvchi sifatida ko‗rsatuvlar berishini istisno etmaydi; 
aksincha, buni taqozo etadi. Agar gumon tasdiqlanmasa, gumon qilinuvchi 
guvohga aylansa, keyinchalik u guvohlik ko‗rsatuvlari beradi. Bu hollarda 
surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sud endi gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va 
guvohning ko‗rsatuvlaridan farq qiladigan boshqa dalillar manbalariga ega 
bo‗ladilar. Gumon qilinuvchining avval berilgan ko‗rsatuvlari bunda o‗zining 
protsessual ahamiyatini yo‗qotmaydi. Ular jinoyat ishi bo‗yicha to‗plangan boshqa 
barcha dalillar bilan birgalikda tadqiq etiladi va baholanadi. 
Gumon qilinuvchini ushlab turish va qamoqda saqlashga asos bo‗lgan har qanday 
holat gumon qilinuvchi ko‗rsatuvlarining predmeti hisoblanishi mumkin. Biroq 
gumon qilinuvchining ko‗rsatuvlari faqatgina ushbu holatlarga daxldor bo‗lishi 
mumkin emas. U ish bo‗yicha o‗ziga ma‘lum bo‗lgan barcha holatlar yuzasidan 
ko‗rsatuvlar berishi mumkin. Bu bilan gumon qilinuvchining ko‗rsatuvlari nafaqat 
dalillar manbai, balki o‗ziga nisbatan bo‗lgan gumondan himoya qilish vositasi 
ekanligiga urg‗u berilmoqda. Qonun hujjatlari gumon qilinuvchining 
ko‗rsatuvlarini qayd etish va rasmiy-lashtirishning yagona protsessual tartibini uni 
so‗roq qilish bayonnomalarini belgilaydi. Albatta, gumon qilinuvchi surishtiruv va 
tergov organlariga o‗z tushuntirishlarini taqdim etishi mumkin. Biroq ular qonunda 
belgilangan, qayd etilgan va rasmiylashtirilgan taqdirdagina dalillar manbai 
sifatida ko‗rsatuvlarning protsessual ahamiyatiga ega bo‗ladi. Demak, ko‗rsatilgan 

---

holatlar bo‗yicha gumon qilinuvchi so‗roq qilinishi, uning ko‗rsatuvlari esa so‗roq 
qilish bayonnomasida aks ettirilishi lozim. 
Gumon qilinuvchini chaqirish va so‗roq qilish protsessual qonunda ayblanuvchini 
chaqirish va so‗roq qilish bo‗yicha belgilangan qoidalarga rioya qilgan holda 
amalga oshiriladi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‗roq qilish JPKning 96-
108-moddalarida nazarda tutilgan so‗roq qilishning umumiy qoidalariga rioya 
etgan holda o‗tkaziladi. 
Gumon qilinuvchi ayblanuvchi singari surishtiruv va tergov organlarining 
chaqiruviga binoan kelishi kerak. Uzrli sabablarsiz kelmagan taqdirda u majburiy 
ravishda keltirilishi mumkin. Lekin kelish majburiyati ko‗rsatuvlar berish majbu-
riyatini anglatmaydi. Bundan tashqari, yuqorida ta‘kidlanganidek, ko‗rsatuvlar 
berish gumon qilinuvchi va ayblanuvchining majburiyatini emas, balki ularning 
huquqini tashkil qiladi. 
Qonunda gumon qilinuvchi va ayblanuvchidan zo‗rlik, po‗pisa qilish va qonunga 
xilof boshqa yo‗llar bilan ko‗rsatuvlar olishga erishish taqiqlanadi (JPK, 88-
modda). 
Gumon qilinuvchi ko‗rsatuvlarining ahamiyati shundan iboratki, ularning 
yordamida unga nisbatan paydo bo‗lgan gumonning asosliligi yoki asossizligi, 
shuningdek jinoyat ishi bo‗yicha boshqa jiddiy holatlar ham aniqlanadi. Gumon 
qilinuvchining ko‗rsatuvlari o‗z mazmuniga ko‗ra qanday bo‗lishidan qat‘i nazar 
ishdagi boshqa barcha dalillar bilan birgalikda har tomonlama va sinchkovlik bilan 
tekshirilishi hamda baholanishi lozim. Gumon qilinuvchining ko‗rsatuvlarini 
baholashda shuni nazarda tutish kerakki, gumon qilinuvchi ayblanuvchi singari 
ko‗rsatuvlar berishdan bosh tortgani va yolg‗on ko‗rsatuvlar bergani uchun 
javobgarlikka tortilmaydi. 
Gumon qilinuvchi tergov qilish borasida o‗z ko‗rsatuvlarini o‗zgartirishi hamda 
tadqiq etilayotgan jinoyat holatlari xususida o‗zga tushuntirish berishi mumkin. 
Har bir shunday tushuntirish surishtiruvchi yoki prokurorning unga nisbatan 
bo‗lgan sub‘ektiv munosabatidan qat‘i nazar, albatta tekshirilishi lozim (JPK, 112-
modda). 
Surishtiruv va dastlabki tergov o‗tkazish jarayonida gumon qilinuvchi, 
ayblanuvchi ushlangan, so‗roq qilish uchun chaqirilgan, qamoqqa olingan yoki 
majburiy keltirilgandan keyin darhol yoki yigirma to‗rt soatdan kechiktirmay 
so‗roq qilinishi kerak (JPK, 110-modda). 

---

Sud tergovi ketayotganda sudlanuvchiga istagan vaqtida ko‗rsatuv berish huquqi 
sudya tomonidan ta‘minlanishi shart. Agar sudlanuvchi biror sud harakati 
o‗tkazilayotgan paytda ko‗rsatuv berish to‗g‗risida istak bildirsa, sud unga shu 
harakatlar tugashi bilanoq ko‗rsatuv berish uchun imkoniyat yaratadi (JPK, 110-
modda). 
Gumon qilinuvchini, shuningdek ayblanuvchini birinchi marta so‗roq qilishdan 
oldin surishtiruvchi, tergovchi so‗roq qilishning umumiy qoidalari tomonidan 
nazarda tutilgan barcha harakatlarni: so‗roq qilinuvchining shaxsini, uning qaysi 
tilda ko‗rsatuv berishi mumkinligini aniqlashi va hokazolarni amalga oshirishi 
shart (JPK, 96-108-moddalar). 
Ba‘zi davlatlarda gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‗roq qilinganda himoyachi 
ishtirok etmasa, (himoyadan voz kechish bundan mustasno.) ular tomonidan 
berilgan ko‗rsatuvlar dalil hisoblanmaydi. Bunday normaning borligi ayblanuvchi 
va gumon qilinuvchini huquqlarining yuqori darajada himoyalanganligini 
anglatadi. Ammo ba‘zan advokatlarning qonundagi bo‗shliqlardan foydalanib 
aybdor bo‗lgan shaxslarni javobgarlikdan qochishga olib keladi. 
SHundan keyin surishtiruvchi, tergovchi gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga 
JPKning 46-va 48-moddalarida nazarda tutilgan protsessual huquq va 
majburiyatlarini tushuntiradi; so‗roq qilishda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi 
shartnoma tuzgan himoyachining yoxud agar gumon qilinuvchi, ayblanuvchi 
shartnoma tuzishga ulgurmagan yoki tuza olmagan bo‗lsa, boshqa himoyachining 
so‗roqda ishtirok etishini ta‘minlaydi; gumon qilinuvchiga uning qanday jinoyat 
sodir etganlikda gumon qilinayotganligini e‘lon qiladi; gumon qilinuvchiga ishda 
ayblanuvchi sifatida ishtirok etishga jalb qilinganligi to‗g‗risidagi qarorni taqdim 
qiladi va ayblovning mohiyatini tushuntiradi. 
Tergovchi birinchi marta so‗roq qilishdan oldin u o‗zini aybli hisoblashi-
hisoblamasligini yoki o‗z aybini to‗la yoxud qisman rad etishi yoki etmasligini 
aniqlashi shart. 
Barcha harakatlarning bajarilishini surishtiruvchi yoki tergovchi gumon qilinuvchi 
yoki ayblanuvchining so‗roq bayonnomasida, sud esa sud majlisi bayonnomasida 
qayd qiladi (JPK, 111-modda). 
Surishtiruvchi, tergovchi gumon yoki ayblov mohiyati bo‗yicha erkin hikoya qilish 
shaklida ko‗rsatuv berishni tavsiya etadi. Bunday tartib ayblanuvchi (gumon 
qilinuvchi) o‗z ko‗rsatuvlarini to‗liq bayon qilishini ta‘minlaydi va unga qo‗yilgan 
ayblov (gumon) bo‗yicha tushuntirishlarni bayon qilish imkoniyatini va 
himoyalanish maqsadida dalillar keltirishini kafolatlaydi. 

---

Gumon qilinuvchining u sodir etgan jinoyat haqidagi ko‗rsatuvlari va 
ayblanuvchining o‗z aybiga iqror bo‗lishi, bu iqror bo‗lish mavjud dalillar 
yig‗indisi bilan tasdiqlangan taqdirdagina ayblash uchun asos qilib olinishi 
mumkin. 
Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining ko‗rsatuvlari bilan aniqlangan holatlar 
ayblanuvchi o‗z aybiga iqror bo‗lgan taqdirda ham, o‗zining aybdor ekanligini 
inkor qilgan taqdirda ham ishning hamma holatlari bilan bog‗langan holda boshqa 
dalillar kabi tekshirib chiqilishi va baholanishi lozim (JPK, 112-modda). 
O‗zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1997 yil 2 maydagi «Sud hukmi 
haqida»gi qarorida ta‘kidlanganki, «sudlanuvchi tomonidan tergovda yoki sudda 
aybini bo‗yniga olish holati u ish bo‗yicha to‗plangan hamda sudda tekshirilgan 
boshqa dalillar bilan xolisona tasdiqlangandagina ayblov hukmi chiqarishga asos 
bo‗la oladi». 
SHaxs u jinoyatni sodir etganlikda gumon qilinmasdan va unga ayblov e‘lon 
qilinmasdan oldin huquqni muhofaza qilish organlariga o‗zi sodir etgan jinoyat 
to‗g‗risida xabar bilan, ya‘ni aybini bo‗yniga olish to‗g‗risidagi arz bilan murojaat 
etishi mumkin. 
Aybini bo‗yniga olish to‗g‗risidagi arz og‗zaki yoki yozma bo‗lishi mumkin. 
Og‗zaki xabarni surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud bayonnomada aks 
ettiradi, unga arz qiluvchining shaxsiga doir ma‘lumotlar kiritiladi va unda arzning 
mazmuni birinchi shaxs nomidan bayon qilinadi. Bayonnomaga arz qiluvchi va arz 
qilingan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudya imzo chekadi. 
Aybini bo‗yniga olish to‗g‗risidagi arz surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud 
tomonidan aniqlangan boshqa barcha dalillar bilan birgalikda baholanadi hamda 
aybni bo‗yniga olish mavjud dalillar yig‗indisi bilan tasdiqlangan taqdirdagina u 
ayblash uchun asos qilib olinishi mumkin. SHuni ta‘kidlash lozimki, aybini 
bo‗yniga olish to‗g‗risida arz qilish sud, prokuror, surishtiruvchi va tergovchini 
dalillarni hamda ishning barcha holatlarni aniqlash majburiyatidan ozod etmaydi. 
Aybini bo‗yniga olishda tergovchi barcha ahamiyatli holatlarni e‘tiborga olishi 
lozim. Ba‘zan ma‘lum bir shaxslarning manfaatlarini ko‗zlab o‗zlari sodir etmagan 
jinoyatlari yuzasidan aybni bo‗yniga olish hollari uchrab turadi (masalan, ota o‗z 
farzandining aybini bo‗yniga olishi).