Promoted content

Izоglоssа. Bu so‘z lоtinchа bo‘lib, izо – teng, glоssа – til degаn mа’nоlаrni bildirаdi vа bir diаlekt, lаhjа dоirаsidаgi yoki qаrindоsh tillаrdаgi fоnetik, leksik vа grаmmаtik хususiyatlаr mosligi dаrаjаsigа ko‘rа tarqalishini ko‘rsatadigan shаrtli belgidir. Izoglossalar vazifasini fonemalar, ularning variatsiyalari, morfemalar, ularning variantlari, grammatik shakllar, leksemalar bajarishi mumkin. Shu tufayli uning izofonema, izomorfema, izoleksema tiplari belgilanadi Masalan, turli sheva va tillarda tez-tez takrorlanuvchi cho‘ziq o: unlisi izofonema sifatida, -ə/a ko‘plik affiksi varianti izomorfema sifatida, vazmin ~ салақа ~ salaqa, epidemiya ~ ьраң ~ їraη kabi so‘zlar izoleksema sifatida qatnashishi mumkin. Shuningdek, adabiyotlarda izoglossalarning izofon (fonetik izoglossa), izomorf (morfologik izoglossa), izoleks (leksik izoglossa), izosema (semantik izoglossa) haqida ham ma’lumotlar beriladi.
Izoglossalar qarindosh yoki qarindosh bo‘lmagan tillarga munosabati jihatidan ikki guruhga ajratiladi:
1. O‘zaro aloqadagi izoglossalar. Bunday izoglossalar genetik umumiylikka ega bo‘lgan tillarga aloqador bo‘ladi.
2. Konvergent izoglossalar. Bunday izoglossalar turli sistemadagi tillarning uzoq muddatli hududiy aloqalari (kontakti) natijasi samarasi sifatida yuzaga keladi va har ikkl til uchun umumiy bo‘ladi. Bunda qarindosh bo‘lmagan tillar o‘z mustaqilligini saqlaydi.


Areal (area). Izoglossalarning tarqalish hududini bildiradi. Yuqoridagi izoglossa turlarining bir necha hududlarda tarqalishini ko‘rsatadi. Masalan, birlamchi cho‘ziq unlilar Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkmaniston va boshqa hududlarda tarqalishi maxsus belgilarda kartada aks ettiriladi.
Areal termini biologiya, geografiya, kimyo, antropologiya fanlarida ham qo‘llanadi. Biologiyada hayvonlar va o‘simliklarning, geografiyada tabiat hodisalarining, kimyoda tabiiy boyliklarning, antropologiyada xalqlar va irqlarning tarqalish hududlari kartalashtiriladi.


Til landshafti. Muayyan hududda til va bir necha shevalardagi izoglossalar va ularning joylashishi (manzara) xususiyatidir. Ular turli ranglar vositasida ko‘rsatiladi.

Innovatsiya. U izoglossalarning tarqalish markazini bildiradi. Masalan, labial singarmonizm qadimgi turkiy tilga xos bo‘lsa ham, qirg‘iz tilida mustahkamlanib qoldi va bu til orqali boshqa til va shevalarga tarqaldi. Demak, labial singarmonizmning innovatsion markazi vazifasini keyingi davrlar uchun qirg‘iz tili bajaradi.