Predmetli faoliyat ilk bolalik davrida yetakchi faoliyat sifatida

Mavzu:Predmetli faoliyat ilk bolalik davrida yetakchi faoliyat sifatida.
Ilk bolalik davridan boshlab bola uni o‘rab turgan predmetlaming
xususiyatlarini va ular orasidagi oddly bog'liqliklami anglashga
harakat qiladi. Bu davr aqliy rivojlanishning asosini, idrok va tafakkur
harakatlarining yangi ko‘rinishlarini tashkil etadi. 1 yoshli bola
predmetlaroi izchil, tizimli ravishda ko‘rib chiqa olmaydi. U asosan
predmetning qandaydir bir ko‘zga tashlanib turadigan belgisiga o‘z
e’tiborini qaratadi va predmetlami shu belgilariga ko'ra taniydi.
Keyinchalik yangi idrok harakatlarining egallanishi bolaning predmetli
harakatlarini bajarishdan ko‘z bilan chamalab, harakat qilishiga
o‘tishda namoyon bo‘ladi, endi u predmetning bo'laklarini ushlab
ko‘rmasdan, balki chamalab idrok eta oladi, 2,5-3 yoshli bola
kattalaming ko‘rsatgan namunasi, rangi, shakli va kattaligiga ko‘ra,
aynan shunday predmetlani chamalab. idrok etgan holda to‘g‘ri topa
oladi. Bolalar aval shakliga, so'ngra kattaligiga va undan keyingina
rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jarayonda bola bir xil xususiyatga ega
bo‘lgan juda ko‘p predmetlar mayjudligini tushuna boshlaydi. Lekin,
bola rasm chizishni boshlash davrida predmetlaming rangini e’tiborga
olmaydi va o'ziga yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlaming
ko‘rsatishicha 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni (doira, kvadrat,
uchburchak, to‘g‘riburchak, ko‘pburchak) va 8 xil rangni (qizil, olov
rang, sariq, yashil, ko k, siyohrang, oq, qora) idrok etishi mumkin.
Rang va shakllarining maqsadga muvofiq ishlatilishi jihatidan har xil
narsalairda turlicha namoyon bo‘lishi sababli, bu yoshdagi bolalar ulani
idrok etganlari bilan nomlarini aniq bilishlari va o‘z nutqlarida ishlata
olishlari birmuncha qiyinroq. Kattalaning bu yoshdagi bolalardan rang
va shakllani eslab qolishlarini talab etishlari noto‘g‘ridir, buning
uchin mos davr 4-5 yoshlar hisoblanadi.
Bola 3 yoshigida o‘zlashtirdigan so‘zlar asosan predmet va
harakatlaning nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning vazifasini
anglatadi, bunda predmet yoki harakatlarning tashqi ko‘rinishi o‘zgarsa
ham uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham bola predmetlarning
nomlarini ishlatilishini vazifalariga bog‘lagan holda tez o‘zlashtiradi.
Idrok o‘ssa, xotira takomillashadi. Xotira bolaning taraqqiyoti uchun
katta ahamiyatga egadir.
Ilk yoshdagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat ustinligicha qolaveradi.
Masalan, bola juda berilib ertak eshitayotgan bo‘lsa, xonaga birov
kirib qolsa, uning diqqati ixtiyorsiz shu ertakdan chalg‘iydi. Diqqatning
ko‘p chalg‘ishi bu yoshdagi bolalar diqqatining xarakterli xususiyatidir,
chunki psixik hayot doimiy ravishda tashqaridan bo‘ladigan yangi
o‘zgaruvchilarga muhtoj bo‘lib turadi. Ammo ob’ektga bo‘lgan qiziqish
qancha aniq va ravshan bo‘lsa, bolaning ixtiyorsiz diqqati shuncha
barqaror bo'ladi Ixtyorsiz diqqatning kelgusi taraqqiyoti
qiziqishlaming boyib borishiga bog‘liqdir. Bu yoshdagi bolalarda
ixtiyoriy diqqatigina vujudga kela boshlagan bo‘ladi.
Uch yashar bolaning xayol obrazlari tevarak-atrofdagi predmetlaming ta’sirida tug‘iladi va ma’lum maqsadga bo‘ysunadi. Bola
qo‘g‘irchoqni ko‘rib bo‘lgandan keyin, uni kiyintiradi va «uxlashga»
yotqizadi. Bordi-yu, shu on «ayiqcha»ni ko‘rib qolsa, diqqatini qo‘lidagi
qo‘g‘irchoq qolib, ana shu «ayiqcha»ga qaratadi va u bilan «o‘rmonga
sayr qilishga» ketadi. Bolada tajriba ortib borishi bilan xayol ham boyib
boradi. ICichkina bolalarda xayol ancha rivojlangan bo‘ladi. Lekin bola
xayoldagi obraz bilan borliqdagi idrok qilayotgan narsa va predmetlami
aralashtirib yuboradi. Shu sababli bola xayoliga ta’sir etuvchi vositalar
ichida eitaklar muhim o‘rin egallaydi.
Ilk bolalik yoshidagi bolaning xayoli predmetlar bilan qilinadigan
harakatlarga bog‘liqligi bilan farqlanadi. Bu yoshdagi bolalarda nutq va
tafakkur xususiyatlari o'z hayotining bhinchi yxlida sodda assotsiatsiya,
ya’ni hiu' xil tasawurlami bir-biri bilan bog‘lash qobiliyatiga ega
bo‘ladi. Masalan, u sutli shishani ko‘rishi bilan xursand bo‘ladi. Vaqt
o‘tishi bilan bolaning assotsiatsiyasi muirakkablashib boraveradi. Bola
bir yoshga to‘lay degantia, onasining ko‘chaga kiyadigan kiyimini olib kelayotgianini ko‘rib, xursand bo‘ladi. \^rachning tekshirishidan yomon
ta’sirlang£ui bolalar xalatli odamlardan qo‘rqa boshlaydilar.
Bola o‘z hayotiniiig ikkinchi yilida fazo munosabatlarini aniqlay
boshlaydi, xonaning ichidagi predmetlar orasida o‘zini to‘g‘ri tutish
malakasini egallab boradi.
BoLaning yoshi ulg'ayishi bilan unda tevarak-atrofga bo‘lgan
qiziqish ortadi. Kichkintoydagi sinchkovlik va har narsaga
qiziquvchanlik uning kdgusi hayotida juda muhim rol o‘ynaydi. Bola
hamma narsani o‘zi ko‘rishni va eshiitishni istaydi. Lekin bolaning
hayoti va rivojlanishi ucliun ko‘rish va eshitish sezgilari asosida vujudga
keladigan taassurotlargbia emas, baUd liid va muskul-harakat sezgilari
orqali oladigan taassurotlar ham juda muhimdir.
Ilk bolalik davrining boshlariga kelib, bolada birinchi tafakkur
operatsiyalari yuzaga keladi. Bimi bola biror predmetni olishga harakat
qila olganidan so‘ng, шй sinchiklab o'rganishida ko‘ri«;himiz mumkiti.
Ularaing tafakkurlari, asosan, ko‘rgai:mali-harakatli bo‘lib, u atrof
olamdagi turli bog'liqliklami o‘rganishga xizmat qiladi. 0 ‘zidan
uzoqroq turgan koptokni biron-bir uzuriroq narsa bilan itarib yuborish
mumkinligini ko‘rgan bola, endi mustaqil ravishda diA^an tagiga kirib
ketgan koptokni tayoqcha yordamida olish mumkinligini tafakkur eta
ola^. Bu davrdagi bolalar taMckurida ujnumlashtirish katta o‘rin tutadi.
Umumlashtirishda nutq muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, soat
deyilishi bilan bola qo‘l soatini yoki devordagi osma soatni ham
tushunishi mumkin. Lekin, ular turlicha bo‘lganligi bois, ularda
umumiylikni topish bola uchun qiyinroq hisoblanib, bu borada fikrlash
2-3 yoshli bolalar ma’lum bir predmetlaming o'miga ulaming o‘mini
bosishi miunkin deb hisoblagan boshqa narsalardan ham foydalanadilar.
Masalan, o‘yin jarayonida bola cho‘pni qoshiq yoki termometr o‘mida,
yog‘ochdan yasalgan krovat yoki mashina o‘mida foydalanishi mumkin.
Bola ikki yoshlarga borib, amaliy tafakkurdan birinchi marta
foydalana oladi, uchinchi yoshi da esa ba’zi tanish harakadardan konkret
masalaliimi hal qilishdi mustaqil foydalana boshlaydi. Masalan, bu
yoshdagi bola vazadagi tugmachani qo‘li bilan solilj, ololmasa, u
vazachatii to‘ntarib olaveradi. Tafakkuming bu boshlang‘ich shaklini
ba’zan «qo‘l tafakkuri» tiam deyiladi. Tafakkuming bu shakli bola aqliy
tarqqiyotining kelgusi bosqichi uchun jutia zarurdir. Bu davrdagi bolalaming xatti-harakatlairi ulaming xohish va hissiyotlari
juda o‘zgaruvchan bo‘ladi. Masalan, bolaning yig‘lashi hamda yig‘idan to‘xtaslii juda tez o‘zgaradi. Ilk davrda bolada o‘z yaqinlariga: onasi,
otasi, buvi-buvalari, tarbiyachisiga nisbatan muhabbat shakllanadi. Bola
o‘z yaqinlaridan maqtov olishga harakat qiladi. Ota-onalar tomonidan
bolaning xatti-harakatlairi va shaxsiy xususiyatlariga beradigan ijobiy
emotsional baholari ularda o‘zlarining layoqat va imkoniyatlariga
nisbatan ishonchini shaJdlantiradi. U o z ota-anasiga nihoyatda qattiq
bog‘langan bo‘lib, intizomli \'a itoatkor bo'ladi. Ana shu bog‘liqlik
sababli bolaning asosiy ehtiyqjlari qondiriladi, xavotirligi kamayadi.
Onasi yonida bo‘lgan bolalar ko‘proq hiirakat qiladilar va atrof muhitni
o‘rganishga intiladilar. Bu davrda bola o‘z ismini juda yaxshi
o‘zlashtiradi. Bola doimo o‘z ismini himoya qiladi, uni boshqa ism bilan
chaqirishlariga norozilik bildiradi. Kattalaming bola bilan qiladigan
muomala-munosabati uiiing o‘zini alobida shaxs sifatida anglashini
bosUanishiga imkoniyat beradi. Bu jarayon asta-sekinlik bilan amalga
oshadi. ICattalaming bola bilan qanday muomala qilishlaiiga qarab uning
o‘z «Men”ini anglay boslilaslii binmimcha awalroq уоЫ kechroq
yuzaga keUshi mumkin. 3 yoshli bola o‘zini, o‘z xohish va ehtiyojlarini
qondirishi mumkin bo‘llgan manba deb biladi va bu uning ^Menga
bering’\ «Menham6ora/iia«»kabitalabliirida ko‘rinadi.
Uch yoshli bolalar o‘zlarini o‘zgalar bilan taqqoslay boshlaydilar,
buning natijasida bolaliu-da o‘z-o‘zini baholash vujudga keladi. Shu
davrdan boshlab bolalarda mustaqil bo‘liish ehtiyoji yuzaga keladi va bu
ulaming «o*zint qilaman” qabilidagi so‘zlarida namoyon bo‘ladi.
3 yoshdagi inqiroz: 3 yoshga kelib bola o‘zini kattalar bilan
taqqoslay boshlaydi va kattalar qilislii mumkin boigan (huquqi
bo‘lgan), ular bajara oladigan har^atlami bajarishga intiladi. “Me/i