Полвонов, Ж. Ражабов, А. Одилов ўзбекистон тарихи

13-мавзу. СОВЕТЛАР ДАВРИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ИҚТИСОДИЙ ВА МАЪНАВИЙ ҚАРАМЛИГИ ҲАМДА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ

20-30-йиллар Ўзбекистон иқтисоди ва унинг Марказга қарамлиги
20-йилларнинг бошларида жорий этилган янги иқтисодий сиёсат Ўзбекистоннинг ҳам иқтисодиётида жонланишга олиб келди. Лекин 20-йилларнинг охирида бу сиёсат ўзининг моҳиятини йўқота бошлади ва 1929 йилда батамом бекор қилинди. Эркин савдо, хусусий тадбиркорликка чек қўйилди. Жишлоқ хўжалик махсулотларининг харид нархи туширилиши озиқ-овқат муаммосини келтириб чиқарди, деҳқонлар қашшоқлашди.
Ўзбекистонда совет ҳокимиятини мустаҳкамлашнинг зарурий шарти сифатида индустриялаштириш сиёсатини амалга ошириш бошланди. Саноати қолоқ, малакали ишчи кадрлари, мутахассислари деярли йўқ, оғир саноатни ривожлантириш тажрибаси йўқ ўлкада индустриялаштириш оғир кечди. Шу баҳона малакали ишчилар, муҳандис-техник ходимларни Россиянинг марказий ҳудудларидан кўчириб келтирилди. Фақат 1931 йилнинг ўзида кўчириб келтирилганлар 15.000 нафарни ташкил қилди. Оқибатда 1926-1939 йиллари Ўзбекистон аҳолиси 37 фоизга кўпайган бўлса, европаликлар сони 62 фоизга ошди.
Индустриялаштиришнинг дастлабки пайтида кичик сув электростанциялари ҳамда қишлоқ хўжалигига, пахтачиликка қаратилган хом-ашёни қайта ишлаш корхоналари қурилиб ишга туширилди. Чирчиқдаги ГЭСлар, Тошкент тикувчилик, пойафзал, тамаки, Фарғона тўқимачилик, Самарқанд ва Марғилондаги ипак фабрикалари шулар жумласидандир. 30-йилларда Тошкент тўқимачилик комбинати, қишлоқ хўжалик машинасозлик заводи, Чирчиқ химия комбинати ва бошқа кўплаб йирик корхоналар ишга туширилди. 30-йиллар охирида республикада 1445 та ҳар хил саноат корхоналари мавжуд бўлиб, буларда 142 минг ишчи меҳнат қилар эди.
Советларнинг «ўз кучимиз билан қисқа муддатда» деб олиб борган индустриялаштириш сиёсати Ўзбекистон учун Қоят оғир кечди. Марказ республикамизнинг ер ости ва ер усти қазилма бойликлари, хом-ашё манбаларини талон-тарож қилиб, арзон ишчи кучидан фойдаланиб, ўлкадан мумкин қадар кўпроқ фойда олиш ҳаракатида бўлди. Бу сиёсат айниқса миллионлаб деҳқонлар ҳисобидан амалга оширилди. Чунки қишлоқда зўрлик билан олиб борилган жамоалаштириш сиёсати Қаразли мақсад учун жуда ҳам қўл келди.
1930 йилнинг бошларидан ёппасига жамоалаштириш ҳаракати бошланиб, катта ер эгалари, ўрта ҳол деҳқонлар ва камбаҚалларнинг ерлари жамоа хўжаликларига бирлаштирилди, уларнинг қўлларидаги от-улов, меҳнат воситалари, чорва моллари ҳам мажбурий умумлаштирилди.
Давлат, жамоа хўжаликлари орқали режалаштирилган йўл билан меҳнаткаш деҳқонлар оладиган ҳосилнинг деярли барчасини йиҚиб оладиган бўлди. Бунинг натижасида деҳқонлар хўжалиги хонавайрон бўлди. 30-йиллар бошларида юз берган очарчилик, унинг оқибатида минглаб кишиларнинг қирилиб кетиши, аҳолининг ҳалигача қишлоқ хўжалик маҳсулотларига ёлчимай келиши-ўша давр кўр кўрона сиёсатининг натижаси бўлди.
Оммавий жамоалаштиришга суяниб, бадавлат хўжаликлар, айрим ўртаҳол деҳқонлардан 5,5 мингдан ортиҚи ўз оиласи билан узоқ ўлкаларга сургун қилинди. Бу билан совет давлати қишлоқ аҳолисининг бош кўтаришга қодир, вазиятни тушунадиган қисмини йўқ қилиб, талончилик сиёсатини осонлаштирди.
Ўз-ўзидан равшанки, жамоалаштириш сиёсати натижасида қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги пасайиб, моддий манфаатдорлик йўқолди, қишлоқ аҳолиси қашшоқлашди, деҳқонни эксплуатация қилишнинг бирдан-бир такомиллашган услуби кашф этилди.
Ўатто халқимизнинг қадим анъанаси ҳашар ҳам эксплуатация қуролига айлантирилди. 1939 йилда қазилган Катта Фарғона канали бир томондан, халқимизнинг меҳнат жасорати, иккинчи томондан халқни эзишнинг советча кўриниши бўлган десак хато қилмаймиз. Ўзбекистонда пахта яккаҳокимлигини кучайтириш йўли билан СССР пахта мустақиллигига эришди.