|
II.Úyge tapsırma soraw: (14 minut)Yusup Has Hajib ómiri haqqında maǵlıwmat Ótken sabaqta úyge berilgen tapsırmanı oqıwshılardıń eslerine túsiremen hám jurnalda bahası az oqıwshılardan úyge berilgen tapsırmanı sorayman. Úyge berilgen tapsırmanı orınlamay kelgenlerden ne sebep orınlamay kelgenligin anıqlastıraman.
III.Taza tema túsindiriw: (15 minut)Baxıtqa baslawish bilim miyneti
«BAXÍTQA BASLAWSHÍ BILIM» shıǵarması
Dástandaavtor negizinen tórt túrli máseleni ortaǵa qoyadı. 1) Ádalat, 2) Dáwlet, 3) Aqıl, 4) Qanaat. Eldi basqarıw ushın usı tórt talap oǵada zárúr bolıp esaplanadı. Birinshiden, eldi basqarıw ushın patsha ádil bolmaǵı lazım. Bul baǵdar dástanda Kúntuwdı patsha obrazı arqalı berilgen.
Ekinshiden, xalıq abadan jasawı ushın mámlekettiń ǵáziynesi mol bolıwı hám bul baylıqtı óz ornında jumsawshı bilimli adamları kerek. Patshalıqtıń ǵáziynesi esap sanaq arqalı alıp barılsa ǵana el baxıtlı, dáwletli boladı. Bul hádiyseler patshanıń wázıri Aytoldı obrazı arqalı beriledi.Úshinshiden,mámleket aqıl hám parasat arqalı basqarılıwı kerek. Bul másele wázirdiń aqıllı ulı Uǵdulmish obrazı arqalı sheshiledi. Tórtinshisi, hárqanday adamnıń qanaatlı-insaplı bolıwı kerekligı wázırdıń tuwısqanı, dárwish Odgurmish obrazı arqalı berilgen. Sonıń ushın da, Yusup Has Hajıb el basqarıw ushın aqıllı adamlardıń zárúr ekenligin árman etedi. Yaǵnıy, onıń aytıwı boyınsha «Bir adam pútkil eldi basına kóteriwi qıyın. Oǵan qol ushın beriwshi danıshpanlar kerek». Ol hámme waqıt xalıq tárepinde turıp sóyleydi. Xalıqtıńbir wákili sıpatında patshadan úsh túrli ótinishti qabıl
etiwin soraydı. Áy el iyesi. Xalıqtıń sende úsh ótinishi bar. Onı orınlaw parız hám qarız.
Birinshi — puldiń qádirin kóbeyt.
Ekinshisi — xalıq ushın zárúr bolǵan ádalatlı zańlardı shıǵar.
Úshinshisi — jollardı qaraqshılardan qorǵa!
Áy, eldiń sárdarı! Usı úsh talaptı orınlaǵannan keyin,
xalqıńnan da úsh nárseni talap qıl!
Birinshi — shıǵarǵan buyrıǵıńdı xalıq tolıq orınlawı kerek.
Ekinshisi — mámleketke tapsırılıwı kerek salıqlar waqtında tapsırılsın.
Úshinshisi — pútkil xalıq dostıńa dos, dushpanıńa dushpan bolsın.
Yusup Has Hajıb bunnan tısqarı óz shıǵarmalarındadidaktikalıq máselelerdi de sóz etken. Máselen, «Adam eki túrli boladı. Birewi — úyreniwshi. Ekinshisi — úyretiwshi. Bul eki sıpattan bos qalǵan adam haywan qatarında boladı. Sonıń ushın da, ya onısın, ya bunısın tańlap al» — d e p
wásiyat etedi.Shayırdıń pikiri boyınsha, wázir hám láshkerbası mámlekettiń úlken tayanıshı. Wázir bilimi arqalı háreket jasasa, láshkerbası kúsh-qúdireti arqalı xalıqtı qorǵaydı.
Mısalı:
Wázir, láshkerbası — bul eki álem.
Birewinde — qılısh, birinde qálem,
Bular xalıqtıń qorǵawshısı — sezgenim,
Ekewi de teń uslaǵay dizginin.
Usınıń menen birgelikte, avtor til haqqında oǵadabahalı pikirlerdi ortaǵa taslaydı. Bul pikirler tereń filosofiyalıq máni tiykarında berilgen. Yaǵnıy: «Til — aqıl menen bilimniń awdarıwshısı. Til adamdı húrmetli hám izzetli etedi. Adam onıń menen úlken baxıtqa erisedi. Sonıń menen birlikte til adamdı xor, zar etedi. Tili sebepli adamnıń bası da kesiliwi múmkin. Áy, úy xojası, eger sen jaman sóyleseń, bir kún emes, bir kúni ol seniń basıńdı jeydi. Tili sebepli azap shekken adam, sonday dep aytqan: Qaysınday jerde, qanday sóz aytıw kerekligin oylap sóyle. Kóp sóyley bergennen de payda shıqpaydı. Hárbir sóziń shaqmaqtıń tasınday bolsın. Biraq, orınsız baqırıp sóyley berme. Reti kelgen jerinde ǵana dawısıńdı kóter. Mıń sózdiń túyinin, bir sóz benen shesh. Adam dúnyada eki
nárse menen qartaymaydı. Birinshisi — onıń jaqsı minezi. Ekinshisi — parasat penen aytılǵan sózi. Adam balası tuwı-ladı, óledi. Biraq, eki nárse ǵana onıń artında qaladı. Birinshisi — danalıq sózi. Ekinshisi — onıń qaharmanlıǵı. Qaharmanlıq adamnıń tek atın saqlap qaladı. Al, danalıq sózleri bolsa, onıń atın pútkil dúnyaǵa jayadı. Sonıń ushın da, sen máńgi jasamaqshı bolsań, izińde ólmeytuǵın danalıq sóz qaldır».Bul ideyalar Yusup Has Hajıbtıń sheberlik penen jazıp qaldırǵan qosıq qatarlarında kórinedi. Mısalı:
Sózińe ıqtıyat bol, basıń ketpesin,
Tilińe ıqtıyat bol, tisiń sınbasın,
Uzın arqan qıla berme sózińdi.
Bir kúnleri alıp keter ózińdi.
Dana sózli adam kerek jasawı,
Aqıl bolar eken tildiń tusawı.
Danıshpan boladı bilip sóylegen,
Sol ushın da onıń sózi ólmegen.
Eki nárse qartaytpaydı adamdı,
Biri — qulqı, biri — sózi saldamlı.
Shıǵarmanıń basınan aqırına shekem avtor óz poziciyasında anıq turadı. Ol bul kitaptı tek násiyat ushın ǵana jazbaǵan. Yaǵnıy, bul dúnyanı tanıwdıń ózi negizinen bilim iyelew. Bilimsiz adamnıń nadanlıǵı kóp. Sonıń ushın da, dúnya gozzallıǵı bilimnen baslanadı. Bilim adamlardıń kózin ashadı. Jaqsı hám jamanlardıń parqın túsiniwge járdemlesedi. Jamanlıq jolı menen tabılǵan baylıq adamlardıń abıroyın túsiredi, — degen pikirdi aytadı. Avtor bul haqqında:
Gúmis tez sawılar hám pánt beredi,
Danalıq sóz gúmis alıp keledi.
Ómirge miyrasdur danalar sózi,
Sóz benen ashılar aqıldıń kózi.
Sonlıqtan sózimdi tarqatıp elge,
Miyras etkim keldi keyingilerge.
Kóp adamlar bilmese de ózimdi,
Qaldırmaqshı boldım, sóytip sózimdi.
Násiyatlar jaqpas nadanlar ushın,
Men jazdım haqıyqıy adamlar ushın.
Bul sózlerdi bilimlige arnadım,
Bilimsizdiń tilin bile almadım.
Yusup Has Hájib bul kitaptıń jazılıwı haqqında ayta kelip: «Men qartayǵan halımda ǵana bul dúnyanıń táshwishlerin jaqsı sezdim. Jaqsılar menen bir qatarda bul dúnyada jaman adamlar da ádewir kóp eken. Eger olar bir shımshım bolsa da danalıqtan sabaq alsa, bunday bolmas edi degen oy qıyalıma keldi.» Solay etip, bul shıǵarmanı jazıwǵa kiristim. Sonshama hádiyselerdi sezip júrgen bolsam da, bul kúnge shekem bir qatar jazbaǵanım ushın ózimdi keyidim — dep aytadı. Yaǵnıy:
Óledi dúnyada jaqsı hám jaman,
Elge qaldırǵanday is qılǵıl mudam.
Birewler bay bolıp, bir saray saldı,
Ózi ólip ketti, ózgege qaldı...
Ótti bul dúnyadan sultan jalshılar,
Tek te máńgi jasamaqta jaqsılar.
Gúresedi bir-birine tápsi urıp,
Biri jamanlıqdur — biri jaqsılıq.
Endi keldi seniń gúres náwbetiń,
Jaqsılıqqa toltırǵaysań jer betin.
Jaqsını gúl eter eldiń alǵısı,
Jamandı qum eter xalıqtıń ǵarǵısı.
Bolsa basshı jaqsılıqtı qollaǵan,
Ol jerlerde ádil tártip ornaǵan.
Qudayım saqlasın sonday sıpayıdan,
Xalıqtı ash qaldırıp, ózi bayıǵan.
Dástanda tuwrı kórsetilgendey-aq, bilim bul — baxıttiń gilti. Bilimli kúshli adam hesh waqıt qaǵınıp súrinbeydi. Sonıń ushın da, xalıq hámme waqıt bilimli adamlardı qollaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
