|
II.Úyge tapsırma soraw: (14 minut)TakırarlawÓtken sabaqta úyge berilgen tapsırmanı oqıwshılardıń eslerine túsiremen hám jurnalda bahası az oqıwshılardan úyge berilgen tapsırmanı sorayman. Úyge berilgen tapsırmanı orınlamay kelgenlerden ne sebep orınlamay kelgenligin anıqlastıraman.
III.Taza tema túsindiriw: (15 minut)Maxmud Qashqariydiń dóretiwshiligi
Maxmud ibn ul Xusayn ibn Muhammadil Qashǵariy XI ásirde jasaǵan túrkiy tilles xalıqlardıń danıshpanlarınıń biri bolıp, mádeniyat tariyxında birneshe miyras qaldırǵan alım.Onıń babası qashǵarlıq bolıp, sońınan Balasuǵunǵakóship kelgen. Sonıń ushın da, ol Maxmud Qashǵariy, yaǵnıy, «Qashǵarlı» dep ataladı. Maxmud óz dáwiriniń eń bilimli adamlarınıń biri bolǵan. Ásirese, filologiya ilimine qızıqqan. Til hám ádebiyat sırların úyreniwge ayrıqsha kewil bólgen. Sonıń ushın da, ol óz dáwiriniń teńi tayı joq filologlarınıń biri bolıp esaplanadı.
Maxmud Qashǵariydiń til ilimine baylanıslı «Javohir un nahv fi luǵotit túrk» (Túrkiy tilleriniń sintaksislik qaǵıydaları) dep atalǵan miyneti belgili. Biraq ta, bul miyneti bizge jetip kelmegen. Al, ekinshi miyneti «Devani luǵatit at-túrk» 1074-jılı jazılǵan. Bul negizinen túrkiy sózleriniń arab tili boyınsha túsindirme sózligi bolıp, ondasol dáwirdegi xalıqtıń sóylew tili, qosıq, naqıl-maqal hám
qara sóz úlgileri beriledi. «Devani luǵatit at-túrk», shınında da, túrkiy tilles xalıqlardıń eń bahalı esteligi. Onda eki júzden aslam qosıq, úsh júzge jaqın naqıl-maqal, sonday-aq, tolıp atırǵan qanatlı sóz toparları, kórkem metaforalar bar. Bul haqqında Maxmud Qashǵariy: «Men bul kitaptı arnawlı túrde álipbe tártibi boyınshajazdım. Bunda eń dáslep aforizmler, sajlar (qosıq uyqası menen jazılǵan prozalıq shıǵarmalar), naqıl-maqallar,qosıqlar táriyp qosıqları hám prozanıń ádebiy úzindileri menen kórkemledim»— dep jazadı. Maxmud Qashǵariydiń xalıq arasınan jıynaǵan materialların negizinen birneshe bóleklerge bólip qaraw múmkin. Olardıń arasında xalıq qosıqları ayrıqsha orındı iyeleydi.
Qaysı dáwirde bolmasın, adamlar tábiyat penen sırlas bolıp jasaǵan. Sebebi, adam tirishiliginiń ózi tábiyat penen baylanıslı. Kúnniń ıssı, suwıq bolıp keliwi, hár jılda bolıp atırǵan ózgerisler‚ eginniń bolıq bolıwı, yaki pispey qalıwı, qıstan aman shıǵıwı yaki qırılıwı bári de tábiyat penen baylanıslı bolǵan. Xalıq sonıń ushın da, tábiyattı qásterlegen. Oǵan arnap hár qıylı temada qosıq shıǵarǵan.
Mısalı:
Qısh yaz bıla tokushti,
Kinir qozunǵ baqıshtı,
Tutushqalı yaqishti,
Utǵalimat oǵrashur.
(Qıs penen jaz toǵıstı. Bir-birine jaman kóz benen qaradı. Olar birin-biri jeńiw ushın bellesti) yaki bolmasa:
Qısh yarıru suwlánur.
Er at manin yaurunur.
Iklar neme saurnur.
At yin tani taǵrishur.
(Qıs ótiwi menen-aq, suwlar sarqırap aǵadı. Jigitler bedew atların minip jolǵa shıǵadı. Eginler jelkildep ósip, bedew tepsinip oynaydı) hám taǵı basqalar. Ásirese, bul tábiyat kórinisleri «Devani luǵat-at túrk» shıǵarmasınıń qaraqalpaqshaǵa awdarmalarında ayqın seziledi.
Mısalı:
Kúldi báhárdiń júzi,
Aqtı sel erip muzı,
Shıqtı jarıq juldızı,
Tıńla sózim kúlkisin.
Túrli sheshek ashıldı,
Gúlli gilem jazıldı,
Dúnya qızıl-jasıllı,
Umıtıldı suwıqlar.
Sonday-aq, bul shıǵarmada ańshılıq haqqında qosıqlar da orın alǵan. Sebebi, bul dáwirde jasaǵan xalıqlar arasında ańshilıq baslı orınǵa kóterilgen. Bul waqıyalar sózliktegi qosıqlarda tómendegishe bayanlanadı:
Kiyik kórdim, kewlim tastı,
Iytim dárhal tarpa bastı,
Albıraqlap keyin qashtı,
Tamaǵınan buwıp aldı.
Maxmud Qashǵariy jıynaǵan sózlik túrkiy xalıqlardıń babalarınıń kózi menen sózi. Sonıń ushın da, bul xalıq qosıqlarında batırlıq teması eń joqarǵı orınlarǵa kóteriledi.
Mısalı:
Ǵazep penen atlandım,
Arıslan kibi taplandım,
Batırın jıǵıp baplandım,
Endi meni kim tutar.
Jawdıń tobın ayırdım,
Áliptiń moynın qayırdım,
Birneshshesi mayırdım,
Aldım altın, gúmisin. — degen qatarlarında batırlıq haqqında joqarı kóterińkilik
penen jırlanadı. «Devani luǵatit at túrk» shıǵarmasında turmısqa baylanıslı dóregen qosıq qatarları da orın alǵan.
Mısalı:
Ilay, balshıq diziler,
Kámbaǵallar eziler,
Suwıq qattı seziler,
Barmaqların úpleser.
Dáslep ata-anańnıń,
Qádirle sen sózlerin,
Umıtpa jırtıq kiyimdi,
Dáwletli bolǵan gezleriń. — dep berilse, ayırım qosıqlarında geypara adamlardıń eki júzliligi, jalǵan doslıq hám jalatayshılıqlar áshkaralanadı.
Mısalı:
Dostım bolıp tanıstı,
Malımdı da satıstı,
Qaraqshı menen tabıstı,
Urlap ketti tayımdı.
— dep jazadi
Joldasıńdı húrmet qıl,
Ózgelerge kóz tikpe,
Baǵa almasań tawıqtı,
Kóz salmaǵıl keklikke.— degen qatalarında tereń filosofiyalıq máni bar.
Maxmud Qashǵariy sonıń menen birlikte, ózi jasaǵan túrkiy qáwimleri arasında birneshe naqıl-maqallardı jıynap qaldırǵan. Bul naqıl-maqallar házirgi kúnde óziniń áhmiyetin joǵaltqan joq.
Naqıl-maqal bul xalıqtıń qádirli sóziniń qaymaǵı bolıp, ásirden-ásirlerge tarqalıp júr. Danıshpanlıq penen aytılǵan bul sózlerdiń qaysı ásirlerde payda bolǵanın da bilmeyseń. Solay bolsa da, hárbir dáwir onı ózinshe bayıtıp otıradı.Mısalı:
1. Jawdı ayasań, jaǵańaasıladı,
2. Qayǵını er kóterer.
J a w ı n d ı j e r k ó t e r e r .
3. Eki ayǵır ayqassa, ortasında tay óler.
4. Kók shóp kúymes, elshi ólmes.
5. Búrkittiń sayraǵanı — ólgeni.
6. Qus qanatı menen‚, er atı menen.
7. Jılan ózin bilmey, túyeniń moynı qıysıq, — depti.
8. Úplep ishkenniń, awzı kúymes.
9. Bes barmaq birdey emes.
10. Qorqqanǵa qos kórinedi‚
11. Ákege tartpay ul tuwmas.
12. Ebelek shıbın sútke túser.
13. Sabırsız úyge sıymas.
14. Qan qan menen juwılmas.
15. Ógizdiń ayaǵı bolǵansha, buzawdıń bası bol.
16. Adam alası ishinde, mal alası sırtında.
17. Toyǵan qonaqtıń kózi jolda.
18. Awırıwdıń aldın al.
19. Jaman baydan jesirlik jaqsı.
20. Arıslan qartaysa, tıshqan awlaydı.
Sorawlar hám tapsırmalar:
1. Maxmud Qashqariy shıǵarmalarında qanday naqılmaqallar bar?
2. Maxmud Qashqariy haqıyqıy doslıq haqqında qanday pikirde bolǵan?
3. Ata-ananı qádirlew haqqında qanday pikirlerge iye?
Do'stlaringiz bilan baham: |
