Pán: Ádebiyat Klass: 7 Waqtı

II.Úyge tapsırma soraw: (14 minut)Axmed Yugnakiydiń ómiri hám dástanındaǵı didaktikalıq oyları Ótken sabaqta úyge berilgen tapsırmanı oqıwshılardıń eslerine túsiremen hám jurnalda bahası az oqıwshılardan úyge berilgen tapsırmanı sorayman. Úyge berilgen tapsırmanı orınlamay kelgenlerden ne sebep orınlamay kelgenligin anıqlastıraman.
III.Taza tema túsindiriw: (15 minut)Haqiyqatlar sıylıǵı shıǵarması
«Haqıyqatlar sıylıǵı» — negizinde didaktikalıq shıǵarma. Bunda basqa shıǵarmalardaǵı sıyaqlı belgili syujet te joq. Dástan bastan ayaǵına shekem násiyattan quralǵan. Násiyat bolǵanda da tek jıltır sóz emes, al, tásirli didaktika. Avtor shıǵarmanı bilim haqqında, jaqsılıq hám jamanlıq, adamnıń minez-qulqı haqqındaǵı baplarǵa bólip qaraydı. Máselen, ol bilim haqqında oǵada tásirli jazadı:
Sóz etpekshi edim jáne bilimdi,
Joldas bolǵay saǵan bárha bilimli,
Bilim menen baxıt jolı ashılar,
El ǵamın oylaǵan oǵan asıǵar.
Bilimli adam turar kúnińe jarap,
Bilimsiz adamlar— miywesiz daraq.
Biri— ótpes pıshaq, birewi— almas,
Bilimsizler bilimlige teń bolmas.
Hámme waqıt bilim kerek jigitke,
Bilimsizler uqsar maysız jilikke,
Ishi bop-bos biraq, elge kerektey,
Ilimsizler bolar maysız súyektey,
Bilimli dúnyanı kórkeyter taǵı,
Sonıń ushın bálent bolar ataǵı,
Bilimli ólse de atı ólmeydi,
Bilimsizler baxıt tappay shólleydi,
Bilimli isler mıń adamnıń jumısın,
Bilimsizdiń kóriń qurı júrisin.
Bilim menen jasnar, dúnya adamda,
Pámsiz bolsań jaqsı bolmas saǵan da.
Sol payǵambar Rasuldıń ózi de,
Isen degen bilimliniń sózine.
Perzent qádirin úyren ata-anadan,
Ilim qádirin úyren bárha danadan.
Ilim menen dúnya qızıqlı bolar,
Ilim úyrenbegen jazıqlı bolar.
Bilimsiz isine kewliń tolmaydı,
Bilimliniń isi eki bolmaydı.
Bilimsizler sırın ashadı tezden,
Bilimliler qashar, kereksiz sózden.
Bilimsiz tayaq jer bárha tilinen,
Hár sózinde nadanlıǵı bilingen.
Kórgiń kelse bárhá jaqsılıq jolın,
Ústińde kiygeyseń tiwrılıq tonın.
Avtor ómirdegi hárbir mashqalaǵa óz dıqqatın qaratadı da, oǵan bolǵan óz múnasibetin bildiredi. Yaki bolmasa «jalǵan sóylew hám ótirikshiliktiń zıyanı» haqqındagı baptı alıp qarayıq.
Jalǵan sózde máni bolmas jaltırar,
Ótirikshi adam qorqıp qaltırar.
Hámme waqıt jolın tabar tuwrılıq,
Jalǵan sózge sen qalarsań quwırılıp.
Jalǵan sóz kesellik, tuwrı sóz shıpa,
Ótirikshi heshkimge etpegen opa.
Jalǵan sózden elge merez bolasań,
Xalıq isenbes, qatarıńnan qalasań.
Avtor bunnan tısqarı kitaptıń sońında ózi haqqında datolqınlanıp jazadı:«Men shayır Axmed pándiw-násiyat sózlerin ayttım. Bunı hikmetli sóz yaki násiyat kitabı, — dep atasa daboladı. Onı oqıǵan hárqanday adam pal tatqanday boladı, — degen niyettemen. Bálki, ózim ólip ketermen. El arasında sózlerim qalsın. Jaz ótedi, gúz keledi. Ómir ótip baratır. Sonıń ushın da, tańsıq bolǵan bul túrkshe
kitaptı jazdım. Qáleseń onı maqulla. Qálemeseń — jamanla. Ózińniń erkiń. Ózim ólip ketkende estelik bolsın dep, bul tańsıq sózlerdi jazdım».Usınıń ózinen-aq, sol nárse belgili bolıp turıptı, Axmed Yugnakiy oǵada talantlı shayır bolǵan. Ol óz sóziniń qádir-qımbatın biletuǵın adam bolǵanlıǵı da seziledi. Bunnan tısqarı, shıǵarmada ádep-ikramlılıq, doslıq haqqında sózler aytılǵan. Yaǵnıy: «Kim saǵan jamanlıq qılsa, sen oǵan opa qıl», «Qandı qan menen juwıp tazalap bolmaydı», — dep aytılǵan bolsa, ekinshi jaǵınan, ómir filosofiyası haqqında pikir bildirip, «Bul dúnya bir kún ǵana qonıp ketetuǵın kárwan sarayǵa uqsaydı. Kárwan bir kún qonıp, óz jolın dawam etedi. Biz de tap sondaymız. Adam balasına bul ómirdi bilip seziw ushın júz jıldıń ózi de qısqalıq etedi. Sonshama ómirdiń ózi bir kún quraqım kórinbeydi», — dep jazadı. Qullası, Axmed Yugnakiy óz zamanınıń belgili danıshpan shayırlarınıń biri boldı. Bunnan keyingi dáwirlerde payda bolǵan «Qıpshaqlar sózligi» hám basqa shıǵarmalardıń da táriypi sonday.