Kirisiw. Tiykarǵi bólim. T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında janapaylar

TÓLEPBERGEN QAYÍPBERGENOV SHÍǴARMALARÍNDA JANAPAYLARDÍŃ QOLLANÍLÍWÍ
JOBASI

1. 
   KIRISIW.
   
2. 
   TIYKARǴI BÓLIM.
   

1. 
   T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında janapaylar.
   
2. 
   Janapaylar hám olardıń túrleri.
   
3. 
   Soraw hám ayırıw-sheklew, anıqlaw janapayları.
   
4. 
   Kúsheytiw hám modallıq janapayları.
   

3. 
   JUWMAQ.
   
4. 
   PAYDALANILG’AN ADEBIYATLAR.
   

Kirisiw

Házirgi dáwirdegi túrkiy til biliminiń eń áhmiyetli wazıypalarınıń biri-milliy ádebiy tillerdiń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshların ele de tereńirek izertlew bolıp tabıladı. Túrkiy tilles xalıqlardıń ádebiy tilleriniń rawajlanıw tariyxın úyreniwde xalıqtıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyeleytuǵın kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaların lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken áhmiyetke iye. Sebebi ádebiy til ulıwma xalıqlıq tildiń kórkem sóz sheberleri tárepinen qayta islengen, dóretiwshilik baǵdarında bayıtılǵan túri. Sol tilde sóylewshi xalıqtıń sóz mádeniyatınıń jetilisken joqarǵı jemisi. Kórkem sóz sheberi usı dóretiwshilik protsessti basqarıp hám rawajlandırıp baradı. Prof. A.İ.Efimov kórkem sóz sheberleri tilin izertlewdiń zárúrligin kórsetip, olardı ulıwma xalıqlıq tildiń tillik quralların dóretiwshilik baǵdarda qayta isleytuǵın laboratoriyaǵa salıstıradı. Ullı talant iyeleriniń shıǵarmalarında ádebiy tildiń barlıq qurılısı tolıq hám tásirli túrde sáwleleniwin tabadı, pikirdi kórkemlep bayanlawdıń ólshemlerin qáliplestiredi dep jazadı.

Prezidentimiz İ. A. Karimov:«Ullı babalarımız ruwxına, tariyx hám mádeniyat ǵáziynesine úlken úles qosqan ótkendegi ullı ájdadlarımızǵa olar qaldırǵan miyraslarǵa múnásip bolıw tilegi jámiyetimiz aǵzaları arasında keń en jaydırılıwı - hár bir puxaranıń sanasınan orın alıwı bul da jańa zamannıń áhmiyetli wazıypalarınan bolıp sanaladı» degen edi. Sonlıqtan da biz T. Qayıpbergenov shıǵarmalarındaǵı jumsalǵan janapaylardı úyreniwdi basshılıqqa aldıq.

Tilsiz jámietlik turmıs tarawlarınıń rawajlanıwın, ondaǵı jetiskenliklerdi, toplanǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Sonlıqtan hár bir xalıq, millet óz ana tilin tereńúyreniwge, payda bolǵan. Jámiet bolmaǵan jerde til, til bolmaǵan jerde jámiet bolmaydı. Adamnıń, tildiń, jámiettiń payda bolıw dáwiri bir waqıttıóz ishine qamtıydı. Sebebi olardıń birisiz ekinshisi bolıwı mumkin emes. Solay etip til jámietlik qubılıs bola otırıp, ol basqa barlıq jámietlik qubılıslardan ayırılıp turadı. Kómekshi sózlerdiń izertleniw máselesine toqtalatúǵin bolsaq,bul sózler tek qaraqalpaq tilinde emes,al bálkim túrkiy tillerden esaplanǵan tuwisqan qazaq tilinde,ózbek tilinde de izertlenildi. Qaraqalpaq tilinde kómekshi sózler máselesi eń dáslep N.A.Baskakovtiń “Kаrаkаlpаkskiy yazık. I.II. ch I. CHаsti rеchi i slоvооbrаzоvаniе. (M., 1952, 452-bet;”) hám Slоjnое prеdlоjеniе v kаrаkаlpаkskоm yazıkе. - «Islеdоvаniya pо srаvnitеlnоy grаmmаtikе tyurkskiх yazıkоv».( ch.Sh,Sintаksis. M., 1961, 223-bеt. ) miynetinde M.A.Sherbaktiń “Оchеrki pо srаvnitеlnоy mоrfоlоgii tyurkskiх yazıkоv. (L., Izd-vо «Nауkа», 1987 50- bet;”) Dáwlеtоv А., Nájimоv А. hám t.b. Qаrаqаlpаq tili. 7-klаss ushın sаbаqlıq.( Nókis, «Bilim», 1999, 60-bеt.)miynetinde, Házirgi qаrаqаlpаq tili. Sintаksis. Univеrsitеttiń filоlоgiya fаkultеtlеri ushın sаbаqlıqta (Nókis. 1986, 211, 222-223-bеtlеr; ), Nájimоv А. Házirgi qаrаqаlpаq tili. Sintаksis. Qоspа gáplеr bоyınshа prаktikum qоllаnbа. (Nókis, 1990, 37-bеt)sinda, Házirgi qаrаqаlpаq ádеbiy tiliniń grаmmаtikаsı sıyaqlı miynetler baspa júzin kórdi.

Kómekshi sózlerde, mánili sózler sıyaqlı qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq qurılısında úlken orın tutadı. Kómekshi sózlerdi óz aldına bólek túsindiriw qıyın. Olardı tek gáp ishinde turǵanda ǵana mánilik xızmeti anıqlanadı. Kómekshi sózlerdiń bunday ózgesheliklerin esapqa ala otırip, oqıtıw dáwirinde gáp ishinde mánili sóz shaqapları menen tıǵız baylanısta alıp qaraw kerek.Kómekshi sózler gáptiń xızmetine qaray úsh túrge - tirkewish, dáneker, janapay bolıp bolinedi.

Janapay sózler kómekshi sózlerdiń ishinde ózinde ayrıqsha ózgeshelikleri menen ayrılıp turadı. Bunı óziniń formalıq, orfografiyalıq hám orfoepiyalıq ózgesheligi menen xaraqterlenedi. Janapaylar gáp ishinde ózi qatnaslı sózler hám gáplerge soraw, ayırıw-sheklew, kúsheytiw hám modallıq mánilerdi beredi. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray: soraw janapayı, ayırıw-sheklew janapayı, kúsheytiw janapayı hám modallıq janapayı bolıp 4 túrge bólinedi.