Platon qarashlarida jamiyat, davlat toʻgʻrisidagi taʼlimot markaziy oʻrinlardan

qilishda»
demakdir. Ashyolarning ob'ektiv mavjudligini va tashqi dunyo 
hodisalarini, va demakki, «modda» tushunchasini Berkli rad etadi. Bu tushuncha 
umumiy bo‘lganligidan qalbakidir, negaki uning asosida shunday taxmin yotadiki, 
go‘yo biz, bizning his - tuyg‘ularimiz mazmunini tashkil qiluvchi ashyolarning 
ayrim xususiyatlaridan chetga chiqishimiz mumkin va «umuman modda» asosi 
bo‘lgan bizning barcha his - tuyg‘ularimiz uchun umumiy bo‘lgan abstrakt g‘oya 
tashkil topishi mumkin. Ammo biz moddani modda sifatida idrok qilmasdan, balki 
ashyolarning muayyan xususiyatlari bo‘lgan - ta'm, is, rang va shunga 
o‘xshashlarni idrok qilishimiz mumkinki, uni Berkli «g‘oyalar» deb atadi. 
Atrofimizni o‘rab turgan ashyolar Xudo aqlida g‘oyalar sifatida mavjud bo‘lib, u 
esa, o‘z navbatida, yerdagi hayotning manbai va sababidir. 
Ingliz faylasufi, ruxshunosi, tarixchisi va iqtisodchisi 
David Yum
(1711-1776) 
Berklining zamondoshi edi. Tashqi dunyo mavjudmi, degan savolga, Yum 
ikkilanibroq «bilmayman» deb javob berar edi. Axir bizning aqlimiz, ular keltirib 
chiqargan narsalar bilan emas, balki bizning his - tuyg‘ularimizning mazmuni 
bilangina ish yuritadi. Yumning nuqtai nazaricha, to‘g‘ri bilim faqat mantiqiy 
bo‘lishi mumkin, ammo o‘rganilayotgan mavzular dalillarga tayanganligi tufayli 
va mantiqiy isbot qilish mumkin bo‘lmaganligi sababli tajribadan keltirib 
chiqariladi. Tajribani o‘zini Yum «taassurotlar» oqimi sifatida ifodalab, uning 
sabablari ma'lum emasligi va bilib bo‘lmasligini qayd etadi. Tajribani mantiqiy 
asoslab bo‘lmasligi omili shuning dalilidirki, tajribaviy bilim ishonchli bo‘la 
olmaydi. Masalan, tajribada biz biror voqyea haqida avval bir taassurotga, keyin 
esa boshqasiga ega bo‘lamiz. Ammo ikki hodisaning birin-ketin kelishini mantiqiy 
jihatdan isbot qilib bo‘lmaydi, negaki, birinchi hodisa ikkinchining sababi bo‘lishi 
mumkin, ikkinchi esa - birinchining oqibati bo‘la oladi. Ushbu dalildan kelib 
chiqib Yum 
sababiyatning ob'ektiv xususiyatini bilish mumkin emasligi
haqida 
xulosa chiqaradi. Shu bilan birgalikda Yum ob'ektiv sababiyatni tug‘ilgan g‘oyalar 
yoki hissiy taassurotlar qiyofasini eslash ko‘rinishida mavjudligiga yo‘l qo‘yadi. 
Barcha hissiy taassurotlarning hammasi ham biz uchun teng qiymatga ega emas: 
ularning ba'zilari yorqinroq, jonliroq, barqarorroq bo‘lib, dunyoda amaliy ravishda 
ma'lum bir narsani ko‘zlab ish tutish uchun yetarlidir. Pirovardida, Yum bizning 
ishonchimiz uchun manba nazariy bilim emas, balki din xizmat qilishligini 
ta'kidlashga majbur bo‘ldi. Masalan, biz yil fasllarining davriy o‘zgarishiga, har 
kuni quyosh chiqib, keyin botishiga ishonamiz. Bu ishonch ushbu hodisani 
takrorlanishini ko‘rish odatiga asoslangan. Yum cherkovni tanqid ostiga oladi. 
Ammo u dinning kelib chiqishi va ijtimoiy vazifalarini tushuntirishga urinib, uning 
ahamiyatini, jumladan, axloqiy me'yorlarni barqaror qilish va uning 
ta'sirchanligining garovi ekanligini ta'kidlaydi. 

---

XVIII asrda Fransiyada falsafiy taraqqiyot 
Ma'rifatchilik 
panohida amalga 
oshirildi. Barcha ijodiy fikrlovchi fransuz faylasuflari amalda ma'rifatparvarlar 
edilar. Ularning mashhur vakillari orasida 
Volter, Russo, Didro, Lametri, 
Gelvetsiy
va 
Golbax
bor edi. Fransiyada ma'rifatparvarlarga e'tiroz bildiruvchi 
sifatida ilohiyotchilar chiqdilar. Ma'rifatparvar-faylasuflar o‘z qarashlarida 
mexanistik shakldagi 
moddiyuncha
dunyoqarashni targ‘ib qildilar, garchi ularning 
ba'zilarining asarlarida, masalan, Didroning organizmlar taraqqiyoti haqidagi 
qarashlarida dialektik unsurlar ham mavjud edi. Didro nuqtai nazaricha, tabiat 
(materiya) barcha narsalarning sababi bo‘lib, o‘z o‘zicha yashaydi, abadiy mavjud 
bo‘ladi, negaki, u o‘zining sababidir. Ayrim olingan kishiga nisbatan modda 
shunday narsadirki, his - tuyg‘u a'zolariga qandaydir tarzda ta'sir o‘tkazadi; 
moddiy jismlar esa atomlardan tashkil topgandir. Ma'rifatparvarlar o‘zlarining 
birinchi navbatdagi vazifalaridan biri sifatida davlat hokimiyatini 
dunyoviylashtirish, ya'ni