Platon qarashlarida jamiyat, davlat toʻgʻrisidagi taʼlimot markaziy oʻrinlardan

hukmlar
vositasida bog‘lanadilarki, ular 
asosida 
kategoriyalar
, ya'ni umumiy tushunchalar yotadi. Kant nazaricha, bular 
«sof fikr»ni ifodalovchi «sof mantiqiy» shakllar bo‘lib, uning ashyolari emas. 
Kategoriyalar insonga apriodi, ya'ni har qanday tajribagacha berilgandir. 
Bilish haqidagi ta'limotda Kant dialektikaga katta o‘rin ajratadi: qarama-qarshilik 
bilishning zaruriy lahzasi sifatida qarab chiqiladi. Nemis falsafasi Kantdan 
keyin 
I.G. Fitxe
(1762-1814) va 
F. Shelling
(1775-1854) tomonidan ishlab chiqildi. 
Ular hodisalar va ashyolarning kantchasiga qarama-qarshi qo‘yilishini muayyan 
yagona qoida bo‘lgan – Fixtedagi 
mutlaq «Men»
va Shellingdagi 
borliq bilan 
fikrdagi mutlaq ayniyat
asosida dalillab, uni bartaraf qilishga harakat qildilar. 
Bundan tashqari, Shelling dialektika kategoriyalarini , jumladan ozodlik va 
zaruriyat, yagonalik va ko‘plikning ayniyati va boshqalarni sinchkovlik bilan tahlil 
qilib, Xegel dialektikasining xabarchisi sifatida xizmat qildi. 

---

Nemis falsafasi o‘z rivojining cho‘qqisiga 
Xegel
(1770-1831) ijodida erishdi. 
Xegel dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta'limotni rivojlantirib, 
birinchi marta dialektik mantiqning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va o‘sha 
davrdagi ta'limotlarda hukm surgan metafizik ong usulini tanqid ostiga oldi. 
Kantning «narsa-o‘zida»siga u dialektika prinsipini qarama-qarshi qo‘ydi: 
mohiyat 
o‘zini namoyon etadi
, 
hodisa mohiyatlidir
. Xegelning qayd etishicha, asosida 
«
dunyo aqli
», «
mutlaq g‘oya
» yoki «
dunyo ruhi
» yotgan kategoriyalar 
voqyeylikning ob'ektiv shakllaridir. Bu-dunyoni paydo bo‘lishi va rivojiga turtki 
bergan faol ibtidodir. O‘z-o‘zini bilish jarayonida 
dunyo aqli
uch bosqichni bosib 
o‘tadi: o‘zini idrok qiluvchi mutlaq g‘oyaning o‘z uyasida bo‘lishi davri, ong 
tabiatida, ya'ni g‘oya o‘z mazmunini dialektikaning qonun va kategoriyalari 
tizimida 
(Mantiq)
ochishida; tabiat hodisalari ko‘rinishida g‘oyaning «boshqacha 
borliq»(inobыtie)da rivojlanishida, ya'ni tabiatning o‘zi rivojlanmaydi, balki 
tushunchalargina rivojlanadi (
Tabiat falsafasi
); g‘oyaning inson ongi va bashariyat 
tarixida rivojlanishida (Rux falsafasi). Ushbu oxirgi bosqichda 
mutlaq
g‘oya o‘z 
o‘ziga qaytib, o‘zini insoniy ong va o‘z o‘zligini bilishda tushunib oladi. 
Taraqqiyot g‘oyasi butun Xegel falsafasiga singdirilgan. Taraqqiyot oldinma-
ketin, quyidan yuqoriga qarab boradi; bu jarayonda miqdor o‘zgarishlaridan sifat 
o‘zgarishlariga o‘tish yuz beradi, taraqqiyotning manbai esa, har qanday o‘z-
o‘zidan bo‘ladigan harakat prinsipidan iborat bo‘lgan qarama-qarshiliklardir. 
Xegel nuqtai nazaricha, tarix mohiyatini quyidagi so‘zlar bilan ifodalash 
mumkin: «
aql tarixdadir
». Aql, Xegel fikricha, umumjahon tarixiy ibtidosi bo‘lib, 
tarixda mutlaq g‘oyaning rivojlanishi sifatida namoyon bo‘ladi. U yoki bu davrda 
dunyoviy ruhning sohibi sifatida qandaydir bir xalqning ruhi oldinga chiqadi, Ayni 
vaqtda boshqa xalqlar o‘zlarining gullab-yashnagan davrlarini orqada qoldirib, o‘z 
imkoniyatlarini tugatganliklari sababli inqirozga yuz tutadilar, boshqa bir xalqlar 
esa endigina taraqqiyot sari yo‘l boshlagan bo‘ladilar. Xegel nazaricha, 
aql 
tarix 
jarayonida shunday amalga oshadiki, unda har bir xalq ruhning o‘z-o‘zini bilishga 
o‘z hissasini qo‘shishga haqlidir. Xegel mohiyati ozodlikni anglashga erishish 
bo‘lgan