Platon qarashlarida jamiyat, davlat toʻgʻrisidagi taʼlimot markaziy oʻrinlardan

o‘z o‘zining sababi 
bo‘lib, hyech qanday boshqa 
sabablarga muhtoj emas. Shaxs sifatida mutlaq mahrum bo‘lgan Spinoza 
talqinidagi Xudo tabiatga ayniyatdadir. Yagona javhar bo‘lgan 
Xudo -tabiat
 ikki 
sifatga - 
uzunlik
(masofa) va 
ongga
ega. Garchi turli darajada bo‘lsa ham, fikrlash 
qoibiliyati eng oddiy ashyolardan tortib inson miyasigacha tarqalgandinr. Fikr 
Spinoza tomonidan tabiatni o‘z-o‘zini idrok etishi sifatida talqin qilinadi. Bundan 
muhim xulosa kelib chiqadi: 
g‘oyalarning tartib va aloqasi, ashyolarning tartib va 
aloqasi kabidir
. Fikrning yetukligi uning tabiat qonunlari bilan muvofiqligi me'yori 
bilan ifodalanadi va aynan shunga o‘xshash bilib olingan bilimlarning shakllari va 
dunyoning qonunlari fikrning haqiqiy qoidalaridir. Narsani bilish uning yakkaligi 
vositasida umumiylik unsurini ko‘ra bilish, ayrimlik ko‘rinish - modusdan javhar 
(substansiya) tomon borish demakdir. 
Spinozaning diqqat markazida 
ozodlik
masalasi turadi. Uning tushunishicha, 
javharda 
zaruriyat
va 
ozodlik
qo‘shilib ketadi. Xudo (javhar) ozoddir, negaki, u 
nimaiki qilsa, o‘zining zaruriyatidan kelib chiqadi. Tabiatda, unga esa Spinoza 
insonni ham kiritadi, 
sababiy bog‘langanlik (determinizm)
, ya'ni zaruriyat 
hukmronlik qiladi. Birok, inson alohida ko‘rinishga ega bo‘lgan modusdir. Unga 
fikr yuritish xosdir. Insoniy iroda chegaralangandir. Inson ozodligi aql bilan 

---

irodaning birligidan tashkil topadi, shuning uchun ozodlik darajasi ham aqliy bilim 
darajasi orqali ifodalanadi. 
Ozodlik
va 
zaruriyat
bir-birini taqozo etadi. Spinoza 
fikricha, zaruriyatning qarama-qarshisi ozodlik emas, balki o‘zboshimchalikdir. 
Insonning hatti - harakati o‘zini saqlash 
(instinkt) g‘arizasi
ta'siri ostida va undan 
kelib chiqadigan (affektlar) jazavalar doirasida yotadiki, ularning asosiylari 
shodlik, g‘am-alam va istakdir. Hamonamki, inson ularga bo‘ysunar ekan, u ozod 
emas. Insonning ozodlik muammosi ular ta'siridan kutilishdan iboratdir. Bu esa 
ochiq va aniq bilishni mo‘ljallaydi. Shunday tarzda Spinoza «
ozodlik idrok etilgan 
zaruriyat
» ekanligini tushunishga yetib keladi. 
Djon Lokk
ingliz falsafasida 
hissiy bilish (empirizm)
ning vakilidir. U «tug‘ma 
g‘oyalar» mavjudligini rad etib, bizning barcha bilimlarimizni biz tajriba va hissiy 
bilishdan olishligimizni ta'kidlaydi. Inson «sof lavha» sifatida tug‘iladiki, unga 
hayot o‘zining «yozuvlari»ni, ya'ni bilimlarni yozadi. Dekart ratsionalizmiga 
qarama-qarshi ravishda, Lokk bilishning birdan bir manbai 
hisdir 
(sensualizm)
degan ta'limotni asosladiki, u bilimlarning barcha mazmunini his-
tuyg‘u a'zolaridan keltirib chiqarib, uni hissiy bilishning unsurlarining jami 
hisoblar edi. 
«Ilgari his-tuyg‘uda bo‘lmagan hyech narsa, aqlda ham bo‘lmaydi»
, -
deb ta'kidlagan edi Lokk. 
Lokk qarashlarining muhim jihati uning 
birlamchi
va 
ikkilamchi
sifatlar haqidagi 
nazariyasidir. Birlamchilar kabi, ikkilamchi sifatlar ham tashqi tajriba asosida 
qo‘lga kiritilgan g‘oyalarga taalluqlidir. Birlamchi sifatlar bu makon, miqdor 
(massa), harakat va hokazolardir. Ularni u ob'ektiv ravishda mavjud deb 
hisoblaydi. Ikkilamchi sifatlarning kelib chiqishi his-tuyg‘u a'zolarining xususiyati 
bilan bog‘liqdir. Ularga Lokk is, ta'm, rang va boshqalarni taalluqli deb biladi. Bu 
xususiyatlar faqat sub'ektiv ravishdagina mavjuddirlar. O‘sha zamondayoq ma'lum 
bo‘lgan ediki, tovushlar havoning tebranish tufayli kelib chiqadilar, nur 
tarqalishining to‘lqinli va korpuskulyar nazariyasi ishlab chiqilgan edi. Bundan 
Lokk shunday xulosaga kelgan ediki, is, ta'm va rang faqat insoniy idrokkagina 
xosdir. Oydinlik darajasi nuqtai nazaridan u bilimning uch turini ajratib 
ko‘rsatdi: