Platon qarashlarida jamiyat, davlat toʻgʻrisidagi taʼlimot markaziy oʻrinlardan

kreatsionizm
) yaratilganligi to‘g‘risidagi aqida eng muhim ahamiyat kasb etgan 
edi. Bu aqida nafaqat Xoliq -Xudoning g‘oyaviy dunyosi bilan yerdagi hayotning 
moddiy dunyosi, hamda dunyoning mutlaq oti shaxs irodasiga tobeligi o‘rtasida 
o‘tib bo‘lmas chegara barpo qilar, balki dunyoni zamonda (dunyoning ibtidosi va 
intihosi) chegaralab qo‘yar edi. 
Petr Domianining o‘tkir ifodasicha, falsafa - «
ilohiyatning xizmatkori
» deb e'lon 
qilingan edi. Bu shuni bildirar ediki, falsafa o‘zining butun qudratli dastgohi bilan 
xristianlikning diniy aqidalarini tasdiqlash uchun xizmat qilishi lozim edi. Ana 
shunday falsafa «
sxolastika
» (lotincha-maktab yoki olim) nomini oldi. Taxmin 
qilinar ediki, haqiqat apriori (avvaldanoq) injil matnlarida berilgan va uning 
asoslash uchun barcha mantiqiy natijalarni to‘laligicha keltirib, qiyosiy tizimdan 
foydalanish zarur. Bu vazifani hal qilish uchun sxolastika qadimgi merosga, 
ayniqsa Arastuning mantiqiy ta'limotiga tayandi. 

---

Sxolastikani tizimga solishda dominikanlar Ordenining vakili 
Akvinalik 
Foma
(1225-1274) muhim hissa qo‘shdi. U o‘ziga maqsad qilib xristianlik 
aqidalarini aqlga muvofiq ravishda ishlab chiqishga bel bog‘ladi. Arastu shunday 
asosni yaratgan ediki, unga tayangan Foma xristianlik tushunchasi 
bo‘lgan 
g‘oyaviylik
va 
moddiylik
nisbatini avvaldan berilgan shakl qoidasi (tartib 
qoidasi) bilan 
beqaror
va to‘la 
barqaror
bo‘lmagan modda qoidasi (borliqning eng 
zaif ko‘rinishi) o‘rtasidagi nisbatni qoidaga aylantirdi. Yakka ko‘rinishdagi 
hodisalar dunyosi, Akvinalik Foma nuqtai nazaricha shaklning birinchi qoidasi va 
moddaning qo‘shilishidan tug‘iladi. Insonning ruhi esa, shakl tashkil qiluvchi 
qoida bo‘lib, o‘zining yakka tarzda namoyon bo‘lishini faqat badan bilan 
qo‘shilgan holatdagina qo‘lga kiritadi. 
Ushbu xulosaviy qoida xristianlik sxolastikasining eng keskin masalalaridan 
birini murosasizlik jihatdan yakunladi. Shakllanayotgan xristianlik, sxolastika kabi, 
idealistik tizim bo‘lib, o‘zining moddaga bo‘lgan munosabatini talqin qilishda 
chuqur tashvishda edi, negaki Xudoning uchinchi ko‘rinishi bo‘lgan Iso Masih, 
inson siymosida namoyon bo‘lgan edi, ya'ni o‘zida ham ilohiy (g‘oyaviy), va ham 
insoniy (moddiy-jismiy) tabiatni birlashtirgan edi. Ilohiylik va insoniylikning 
qo‘shilishi yolg‘on borliq sifatida moddani to‘la inkor etishga, uni «hyech nima» 
(uni «hyech nimadan» yaratilganligini aqida talab qilar edi) deb e'lon qilishga 
imkon bermas edi. Shuning uchun Akvinalik Foma tomonidan moddani 
«borliqning eng zaif ko‘rinishi» sifatida talqin qilinishi cherkov tomonidan 
vujudga kelgan uslubiy va mantiqiy boshi berk ko‘chadan chiqish sifatida qabul 
qilindi. Natijada modda sxolastikada tobelik holatida bo‘lsa ham, qisman mavjud 
bo‘lish huquqini qo‘lga kiritdi. 
G‘oyaviylik va moddiylik haqidagi eng keskin bahs 
realistlar
(lot. realis–
haqiqiy, ashyoviy) va 
nominalistlar
(lot. nomen–ism, nom) o‘rtasidagi mashhur 
munozarada namoyon bo‘ldi. Gap 
universaliy
(lot. - umumiy) umumiy yoki tur deb 
atalgan tushunchalarining tabiati haqida borar edi. Realistlar (Ioann Skott Eriguna, 
Kenterberiylik Anselm, Akvinalik Foma) Arastuning umumiylik yagonalik bilan 
bog‘liq ravishda mavjud bo‘lib, uning shaklidir degan qoidasiga asoslanadilar. 
Akvinalik Fomada universaliylar uch xil ko‘rinishda mavjud edilar: 
«ashyolargacha» ilohiy aqlda; «ashyolarning o‘zida» ularning mohiyati sifatida; va 
«ashyolardan so‘ng» abstrakt fikrlash natijasi sifatida inson aqlida. Bunday Hukm 
yuritish falsafa tarixida «umumiy» faqat ashyolardan tashqarida mavjud bo‘ladi 
degan 
«o‘ta keskin realizm»
dan farqli o‘laroq, «mo‘tadil realizm» nomini oldi. 
O‘ta keskin realizm o‘zining ildizlari bilan Aflotun ta'limotiga borib taqalar edi va 
o‘zining idealistik sxolastikaga yaqin bo‘lib ko‘rinishga qaramasdan cherkov 

---

tomonidan aynan shuning uchun qabul qilina olmas ediki, modda xristianlik 
tomonidan Iso Masihning ikki tabiatidan biri sifatida oqlangan edi. 
Nominalistlar esa (Rosselin, Per Abelyar) «umumiy» ning ob'ektiv mavjudligini 
rad etib, universaliylar faqat tafakkurdagina mavjud deb hisoblar edilar. Ular 
umumiyning borligini faqat muayyan yakka ashyolardagina emas, balki uni 
«ashyolargacha» ham mavjudligini rad etar edilar va bu esa moddaning oldin 
kelishligi haqidagi shiorni qabul qilish bilan barobar edi. Rosselin fikricha, 
universaliylar faqat ashyolarning ismlaridir. Faqat yakka olingan narsalar 
mavjuddir. Rosselin va boshqalarning nominalistik qarashlari cherkov tomonidan 
mahkum etildi.