Pitkeriw qánigelik jumısı

Qızıl qum da ham Ústurtte tarqalgan kemiriushi haywanlardıń awqatınıń quramı

№	Kemiriwshiler túrleri	Kemiriwshilerdiń awqatınıń quramı
		Ósimlik			Omırtqalı haywanlar	Omırtqasız haywanlar
		Paqalı japıraǵı	Tuqımı	Tamırı
1	Balpaq tıshqan (sitellus fulvus)	+	+	+	-	+
2	Úlken qum tıshkan (Rhombomus opimus lecht)	+	+	+	-	+
3	Tún tıshqanı (Meriones merdianus Pallas)	+	+	-	-	+
4	Qızıl quyrıq tıshqan (Meriones libucus lecht)	+	+	-	-	+
5	Úy tıshqanı (Meriones tamoriscinus)	+	+	-	-	+
6	Úy tıshqanı (Mus musculus)	+	+	-	-	+

3-keste
Kemiriwshi haywanlardıń kóbeyiwi. Kemiriwshi haywanlar sút emiziwshi haywanlardıń ishinde eń kóp násil kaldıratuǵın, tez kóbeyetuǵın túrleri bolıp esaplanadı. Erte báhárde fevraldıń aqırı, mart aylarınan baslap guzge (sentyabrge) shekem kóbeyedi. Kópshiligi jılına 4-5 mártebege shekem ele kóbeyedi. Mıs: Balpaq tıshqan kóbeyiwge qısqı uyqıdan dáslep, sametsler keyin samkalar oyanadı. Qashıw dáwiri 10-15 kún ortasha 8,0 baladan tuwadı. Úlken qum tıshkanı mart aylarınan baslap kóbeyiwge qatnasadı. Bul kemiriwshiler jılına 3- mártege shekem kóbeyedi. (R.Reymov).
Úlken qum tıshkanı jatırların tekserip kórgenimizde ortasha hár bir samkige 6-7 embrion sanadıq. Ayırım úlken qum tıshqanlarında embrionallıq rezorbtsiya qubılısı bolıp ótkenligin baqladıq. Embrionallıq rezorbtsiya tek úlken qum tıshqanlarında ótedi. Úlken qum tıshqanı buwazlaw dáwirinde tábiyiy sháriyat ózgerse kún suwıtıp ketse, azıq- awqat deregi azayıp qalsa, ishte rawajlanıp atırǵan embriondı qanǵa qayta sorıp aladı.
Tún tıshqanı aprel may aylarında kóbeyedi. R. Reymovtıń (1987) maǵlıwmatlarına qaraǵanda, tún tıshqanınıń 60-70% ti aprel mayda 30-40% iyun ayında 8-10% sentyabr oktyabr aylarında 2-3 márte kóbeyse, sol jılı tuwılǵan samkiler 1 ret kóbeyedi.
Ulıwma buwazlaw dáwiri 22 kún embrion sanı ortasha 6-5 ayırım jılları ortasha 10ǵa shekem baradı. Jańa tuwılǵan balaları 18-20 sutkadan keyin uyasınan shıǵadı, 20-25 kúnnen keyin ósimlik penen awqatlanıp baslaydı. Tún tıshqanında bizler analizlegen material boyınsha embrion sanı aprel ayında ortasha 6-5 den tuwra keledi. Biziń jerimizde kóbirek ushırasatuǵın kemiriwshilerdiń biri jıńǵıllıq tıshkanı bolıp, bul haywanda erte báhárde kóbeyip baslaydı.
Jıńǵıllıq tıshqanı aprel- iyun aylarında eń kóbeyetuǵın dáwir bolıp esaplanadı. Ortasha hár bir samkige 4-5 embrionnan tuwra keledi. Bul haywan Qaraqalpaqstan jaǵdayında jılına 3 mártege shekem kóbeyedi. (Asenov 1968). Bizlerdiń maǵlıwmatımızda ortasha 6,0 embritsionnan tuwra keledi.
Qaraqalpaqstan Respublikasında qızıl quyrıq tıshqanı da keń tarqalǵan bolıp, bul tıshkanda kóbyeiw dáwiri mart oktyabr ayları aralında kóbeyedi. Qızıl quyrıq tıshkannıń 50% aprel ayları aralıǵında kóbeyedi. Qızıl quyrıq tıshkannıń 50% mart-aprel ayında 20% ti avgusta 18-20 % oktyabr aylarında kóbeyiwge qatnasadı.
Al ádebiyatlarda qızıl quyrıq tıshkanı kóbeyiwi tuwralı hár túrli pikirler bar. Mısalı: Stalmakovanın (1975) maǵlıwmatları boyınsha buwaz samkiler Tajikistanda, noyabr, dekabr hám yanvar aylarında da ushırastıq.
Qızıl quyrıq tıshqan jıl dawamında 2—3 mártege shekem kóbeyedi, hár bir kóbeygende embrion sanı 2-11 ge shekem jetedi. Hár bir samkige ortasha 6,7 embrionnan tuwra keledi.
Buwazlaw dáwiri 24-26 kún balaların jalańash halında tuwadı, balalarınıń úlkenligi 4-5 gr boladı. Qızıl quyrıq tıshqanınıń balaları 4-5 ayda er jetedi. Erte tuwılǵan balaları sol jılı kóbeyiwge qatnasadı.
Úy tıshqanı jıl dawamında kóbeyetuǵın bolǵanlıqtan embrion sanı basqa kemiriwshilerge qaraǵanda azlaw yaǵnıy ortasha 5,2 tuwra keledi.
Solay etip, kemiriwshi haywanlar oǵada tez kóbeygish eger qolaylı sháriyat bolsa kún jıllı, azıq- awqatı kóp bolsa, bul haywan sanı tez ósip ketedi.