Pedagogika va psixologiya yo’nalishi talabasi davronova muxarramning


I BOB.6 yoshli bolalarda shaxs xususiyatlarini o'rgangan jahon va o'zbek olimlari



Download 46,79 Kb.
bet2/3
Sana22.06.2022
Hajmi46,79 Kb.
#691151
1   2   3
Bog'liq
Akmal kurs ishi 2.1

I BOB.6 yoshli bolalarda shaxs xususiyatlarini o'rgangan jahon va o'zbek olimlari
Bolalardagi noqulay sharoitlarda kompleks tadqiqotlar ma'lumotlariga ko'ra, sog'lig'ining holati yomonlashadi: vazn kamayadi, qondagi gemoglobin miqdori kamayadi, ko'rish keskinligi pasayadi, bosh og'rig'i paydo bo'ladi. Umumiy farovonlikning yomonlashishi bilan bog'liq holda, bola tez-tez kasal bo'lishni boshlaydi, ish qobiliyati yanada pasayadi - bularning barchasi akademik ko'rsatkichlarda aks etadi. Ba'zi hollarda nevrozlar (tiklar, qo'rquvlar, enurez va boshqalar), maktabning noto'g'ri moslashuvi paydo bo'ladi.
D.B. Elkoninning tadqiqot ma'lumotlariga ko'ra:
6 yoshli bolalarda maktab sharoitidagiga qaraganda tezroq bolalar bog'chasi belgilangan xulq-atvor qoidalariga bo'ysunish qobiliyati shakllanadi. Ammo shu bilan birga, bu qoidalarga rioya qilishdan qoniqish emas, balki ularni buzish qo'rquvi ustunlik qiladi. Bolalarda tashvish kuchayadi, hissiy qulaylik darajasi pasayadi. 7 yoshli birinchi sinf o'quvchilarida shunga o'xshash muloqot uslubi shunga o'xshash ta'sirga olib kelmaydi.
Barcha 6 yoshli bolalar moslashishda qiyinchiliklarga duch kelishadi: ba'zilarida letargiya, ko'z yoshlari, uyqu va ishtahaning buzilishi rivojlanadi; boshqalar haddan tashqari hayajonlanadi, asabiylashadi va jahldor bo'ladi.
Nisbatan qulay o'quv sharoitida psixologik kuchlanish 1,5 - 2 oydan keyin kamayadi. Keyinchalik og'ir sharoitlarda u davom etib, nevrozlar va somatik kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Inqiroz 6-7 yil
Rossiyalik psixologlarning fikriga ko'ra (L.S.Vygotskiy, D.B. Elkonin, L.I.Bozhovich va boshqalar), maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshi 7 yil inqirozi bilan ajralib turadi. Bu o'z-o'zini tartibga solish inqirozi, 1 yillik inqirozni eslatadi.
Rivojlanishning ijtimoiy holati (ya'ni munosabatlar tizimi) o'zgarganligi sababli, bola o'zini yangi yosh davri chegarasida topadi. Shu sababli, bolaning maktabga qabul qilish bosqichida ajratilgan 7 yillik inqiroz o'z-o'zini boshqarish inqirozi deb ataladi.
L.I. Bozovich 7 yillik inqirozni ijtimoiy o'zlikni tug'ilish davri deb atadi.Bola yangi ijtimoiy pozitsiyaga - maktab o'quvchisi pozitsiyasiga kiradi. Bu uning shaxsini tubdan o'zgartiradi. O'z-o'zini anglashning o'zgarishi qadriyatlarni qayta baholashga olib keladi. Oldin ma'noli bo'lgan narsa (o'yin) ikkinchi darajali bo'ladi. O'qish bilan bog'liq hamma narsa, birinchi navbatda, bahoga aylanadi.
Bundan tashqari, ularning tajribalari nuqtai nazaridan chuqur o'zgarishlar ro'y beradi: agar ilgari his-tuyg'ular va his-tuyg'ular o'tkinchi, vaziyatga bog'liq bo'lsa, endi ular yanada qat'iyatli bo'lib, bolaning kayfiyati va ustun hissiy holatini belgilaydi. L.S. Vygotskiy bu hodisani tajribalarni umumlashtirish deb atagan. Muvaffaqiyatsizliklar yoki muvaffaqiyatlar zanjiri, har safar bolada taxminan bir xil bo'lib, barqaror pastlik, kamsitish hissi yoki qobiliyat, ahamiyatlilik tuyg'usining shakllanishiga olib keladi. Tegishli voqealar bilan mustahkamlangan ta'lim ma'lumotlari bolaning o'zini o'zi qadrlashi va intilishlari darajasiga ta'sir qiladigan shaxsiyat tuzilishida o'rnatilishi mumkin.

    1. 6 yoshli bolalarning psixalogik xususiyatlar.Kichik maktab yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi.

Kichik maktab yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi Maktabga kelish arafasida bolaning so’z boyligi o’z fikrini bayon eta oladigan darajada ortadi. Agar bu yoshdagi normal rivojlanayotgan bola o’z nutqida 500-600 so’zni ishlatsa, olti yoshli bola 3000-7000 so’zni ishlatadi. Boshlangich sinf yoshidagi bolalar nutqi asosan ot, fe’l, sifat, son va bog’lovchilardan iborat bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar o’z nutqlarida qaysi so’zlarni ishlatgani afzalu, qaysilarini ishlatish mumkin emasligini farklay oladilar. 6-7 yoshli bola o’z jumlalarini murakkab grammatik tizimda tuza oladi. Bola butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda egallab borib, nutqni o’zlashtirishi ma’lum bir faoliyatga aylana boradi. 7-9 yoshli bolalarning o’ziga xos yana bir xususiyati bola nutqida o’z fikrini bayon etibgina qolmay, balki o’z suhbatdoshining diqqatini o’ziga jalb qilish uchun ham gapiradilar.Bu davrda yozma nutq ham shakllana boshlaydi. Yozma nutq jumlalarni to’g’ri tuzish va so’zlarni to’g’ri yozishga ma’lum talablar qo’yilganligi bilan xarakterlanadi. Bola so’zlarni qanday eshitgan bo’lsa, shundayligicha yozilmasligini bilishi, ularni to’g’ri talaffuz etishga va yozishga o’rganishi zarur. Yozma nutqni egallashi asosida bolalarda turli matnlar haqidagi ma’lumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi bois, bolada hali o’zi yozgan fikrlarni, so’z va xarflarni nazorat etish malakasi hali rivojlanmagan bo’ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish maktab yoshidagi o’quvchilarda berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash, fikrini bayon etish uchun ma’lumot to’plash, muhim jihatlarini ajratib olish, uni ma’lum ketma-ketlikda bayon etish, reja tuzish malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni to’g’ri tuzish, aynan shu mazmunga mos so’zlarni topish va ularni to’g’ri yozish, tinish belgilarini to’g’ri qo’yish, o’z holatlarini topa olish va to’g’rilash aqliy rivojlanishning ko’rsatkichlaridan hisoblanadi.O’qish faoliyati kichik maktab yoshidagi o’quvchining aql-idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi, hisoblash malakalarini shakllantiradi. Ta’lim jarayonida ularning bilimlar ko’lami kengayadi, qiziqishlari ortadi, ijodiy izlanish qobiliyati rivojlanadi, ularda tafakkurning faolligi, mustaqilligi ortadi, aqliy imkoniyatini ishga solish vujudga keladi. Mazkur yoshdagi bolalar o’z idroklarining aniqligi, ravonligi, o’tkirligi bilan boshqa yosh davrdagi insonlardan keskin farq qiladi. Ular har bir narsaga berilib, o’ta sinchkovlik bilan qarashlari sababli idrokning muhim xususiyatlarini o’zlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.7-10 yoshdagi o’quvchining idroki, uning xatti-harakati, o’yini va mehnat faoliyati bilan bevosita bog’liqdir. O’quvchi o’zining ehtiyoji, mayli, qiziqish va intilishi turmush sharoitiga mos, shuningdek o’qituvchi tavsiya etgan narsalarni idrok qiladi. Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligini, ularni makonda joylashishini bilish bilan, birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun bola sensor rivojlanganlik darajasini yukori bo’lishi juda muhim. Maktab yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan bola rasm va suratlar real hayotni aks ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun ham surat va rasmlarda nimalar aks etganini real hayotga taqqoslagan holda bilishga harakat qiladilar. Bola rasmlarda atrof-hayotdagi narsalarni kichiklashtirib tasvirlanganligini anglay biladilar. Bu tasvirlar bolalarda estetik va badiiy didni rivojlantiradi. Chunki, bola shu rasmlar orqali olam go’zalligini, uning turfa ranglardan iborat ekanligini anglaydi, ajratadi va o’z munosabatini bildira oladi.Tafakkurning rivojlanishini kichik maktab yoshidagi bola psixikasining sog’lomligida, uning bilish faolligida ko’rish mumkin. Bolaning qiziquvchanligi, asosan, atrof-olamni bilish, o’rganishga karatilgan bo’ladi. Bola o’ynab turib, olam sir-sinoatlari, sabab-hodisalarilaridan xabardor bo’lishga intiladi. Masalan, bola o’zi mustaqil ravishda qanday predmetlar suvda cho’kishi, qaysilari esa suzishini tadqiq qila oladi. Bola aqliy munosabatlarda faol bo’lsa, u shunchalik ko’p savol beradi va bu savollar asosan, xilma-xil bo’ladi. Bolani qor, yomg’ir qanday yog’ishi, quyosh kechasi qayerda bo’lishi, mashina qanday qilib yurishi, erdan osmongacha bo’lgan masofani bilishi juda qiziqtiradi. Bu ularning «Nima uchun?», «Qanday qilib?», «Nima orqali?» kabi savollariga javob olishga qaratilgan bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar asosan o’zlari ko’rib turgan narsa haqida chuqurroq fikr yurita oladilar. Bu yoshdagi bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir.6-10 yoshli bola mantiqiy fikrlay oladi, lekin, bu yosh asosan ko’rganlariga tayanib, ta’lim olishga senzitiv bo’lgan davr hisoblanadi, so’zsiz bugungi jamiyatimizda bolalarning aqliy rivojlanishi yangi bilimlarni tuzilish tipiga ham bog’liq bo’lib, ular ma’lum darajada shakllangan kattalar tomonidan tuziladi. Chunki, aqliy rivojlanish ijtimoiy omillar bilan belgilanadi individ ijtimoiy munosabatlar bilan o’zgaradi. Bolaning maktabda muntazam ravishda o’qishga o’tishi uning atrof-hayotdagi narsa hodisalarga nisbatan fikrini va munosabatlarini o’zgarishiga olib keladi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning tafakkuri mantiqiy fikrlash, mulohaza yuritish, hukm va xulosa chiqarish, taqqoslash tahlil qilishning turli usullarini qo’llashdek o’ziga xos xususiyatlari bilan maktabgacha yoshdagi bolalar va o’smirlardan farq qiladi. Ta’lim jarayonida tafakkur operatsiyalariga, mustaqil fikrlashga o’rgatish kichik maktab yoshidagi o’quvchilarni kamol toptirishning garovidir. O’quv faoliyati psixik funksiyalarni yukori rivojlanganlik darajasini talab etadi. Bolaning diqqati, xotira va tasavvuri mustaqil tus ola boshlaydi. Lekin, odatdagi holat va vaziyatlarda bolaga o’z psixik funksiyalarini yukori darajada tashkil etish hali bir muncha murakkabdir. 6-7, 10-11 yoshli bolalar bilish jarayonlaridagi ixtiyoriylik irodaviy zo’riqish asosidagina, bola o’zini atrofdagilarning talabi yoki shaxsiy harakatga intilgandagina yuzaga kelishi mumkin.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida diqqatni irodaviy zo’r berish bilan boshqarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi bo’lmaydi. Buning asosiy sababi, ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Bolalarda ixtiyorsiz diqqat ko’proq rivojlangan bo’ladi. Boshlangich sinf o’quv materiallarining yaqqolligi, yorqinligi, jozibadorligi, o’quvchida beixtiyor his-tuyg’ular uyg’otadi, irodaviy zo’riqishsiz, osongina fan asoslarini egallash imkonini beradi. 1-2 sinf o’quvchilari diqqatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri - uning etarlicha barqaror emasligidir. Shuning uchun ham ular o’z diqqatlarini muayyan narsalarga qarata olmaydilar va diqqat obyektlar ustida uzoq tura olmaydi. Ta’lim jarayoni kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol ongli diqqatni rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqil aqliy mehnat qilish, misol-masalalar echish, mashqlar bajarish, takrorlash irodaviy zo’r berish jarayonida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi. Bu yoshdagi bolada ixtiyoriy diqqatni to’plash, tashkil qilish, uni taqsimlash, ongli ravishda boshqarish o’quvi shakllana boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi bola ma’lum darajada o’z faoliyatini o’zi mustaqil rivojlantira oladi. U o’z rejasini, u yoki bu ishni qanday ketma-ketlikda bajarishini so’z bilan ifodalab bera oladi. Rejalashtirish so’zsiz bolaning diqqatini tashkil eta oladi va rivojlantiradi. Ularda ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalar so’zsiz o’z diqqatlarini aqliy masalalarga qarata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy kuchni va yuqori motivatsiyalarni tashkil etilishini talab qiladi. Bolaning xayoli tevarak-atrof taassurotlari, tasviriy san’at asarlarini etarli darajada aks ettirishda vujudga keladi. Siymolar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib o’quvchilarda xayol paydo bo’ladi. O’quv faoliyati boladan berilgan o’quv materiallarini esda saqlab qolishni talab etadi, o’qituvchi o’quvchisiga nimalarni eslab qolishi zarurligi haqida ko’rsatmalar beradi. O’quvchi nimani eslab qolishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga harakat qiladi. Lekin bu yoshda ixtiyorsiz xotira, shubhasiz, ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida saqlab qolishini asosan uning ishga bo’lgan qiziqishi belgilab beradi. O’quv materialini tushunish, eslab qolishning asosiy sharti hisoblanadi. Dars jarayonida o’qituvchi turli vaziyatlarni tasavvur qilishni so’raydi. Bu holat, albatta, biron-bir yordamchi qurollar-predmetlar, maketlar, sxemalar bo’lgan taqdirdagina o’quvchi tasavvurini rivojlantirishi mumkin. Aks holda bu yoshdagi bolalar mustaqil tasavvur harakatlar qilishga kiynaladilar. Psixolog Piaje tadqiqotlarida 6-7 yoshli bolalardan turli xil balandlikdagi idishlardagi suv miqdorini belgilash so’ralgan. Bolalar suv miqdorini bir-biri bilan teng bo’lgan idishlarda kurganlaridan so’nggina o’z javoblari noto’g’riligini bilganlar. Kichik maktab davrida tasavvur asosan bolalar rasm chizayotganlarida, shuningdek ertak va hikoyalar to’qiyotganlarida rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil bo’ladi. Ayrim o’quvchilar real borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa fantastik obraz va vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shu bois kichik maktab yoshidagi bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar ko’pincha o’zlariga ma’lum siymolar, syujetlardan foydalangan holda yangi obrazlarni tasavvur etadilar, yaratadilar. Bu tasavvurlar zamirida ularning qo’rquvni engishi, do’st topishi, xursandchilik hislari yotadi. Bundan tashqari tasavvur terapevtik natija olib keluvchi faoliyat sifatida ham namoyon bo’lishi mumkin, Bola real hayotda qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib keta olmagan holatda ko’pincha xayolga beriladi. Masalan, mexribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola o’zining hamma havas qiladigan oilasi, uyi bo’lishini, bu uyga o’g’rilar kelib kolsa, u qahramonlik qilishini tasavvur qiladi. O’z tasavvurida yaxshi yoki yomon holatlarni boshidan kechirgan bola o’zining kelgusi xatti-harakatlari motivatsiyasi uchun zamin tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan tasavvurning bolalar hayotida ahamiyati juda katta. Bola tasavvur qilib atrof-hayotni chuqurroq bila boshlaydi, o’z-o’zining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa oladi ijodiy layoqati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi.

    1. 6 yoshli bolalarning shaxs xususiyatlarni rivojlanishida jahin va o'zbek olimlaring rivojlanishi

Qadim zamonlardanoq odamlar olamni har xil tushuntirganlar. Bizning qadimiy ajdodlarimiz tabiatdagi ko‘p hodisalarni tushuntirishga ojiz bo‘lganlar va shu sababli ular tabiatdagi hodisalar go‘yo olamga keng tarqalgan g‘ayritabiiy, moddiy bo‘lmagan, ko‘zga ko‘rinmas kuchlar tufayli yuz beradi, deb hisoblaganlar. Odamning sezgilari, his-tuyg‘ulari, fikrlarini ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi, shu sababdan ularni odamlar moddiy bo‘lmagan alohida mavjudot – jonning ishi deb bilganlar, jonni esa odam tanasida vaqtincha yashovchi va odam o‘lgandan keyin tanani tark etuvchi narsa deb bilganlar. Ijtimoiy hayot ehtiyojlari qadim zamonlardan buyon kishini tevarak-atrofdagi odamlarning psixik jihatdan tuzilish xususiyatlarini farqlay bilishga va ularni o‘z xatti-harakatida hisobga olishda majbur etib kelgan. O‘sha davrdagi mutafakkirlar jon (ruh)ni tanadan xoli ravishda o‘rganishga harakat qilganlar. Bunday tasavvurlar uyqu, o‘lim, xushdan ketish holatlarini noilmiy talqin qilish oqibatida tarkib topgan. Keyinchalik jamiyat taraqqiy eta borgan sari jonning moddiylikdan xoli tabiati haqidagi g‘oyalar paydo bo‘l gan. Bunday qarashlar keyinchalik filosofiyada o‘z ifodasini topgan. Eramizdan avvalgi VII–IX asrlar oralig‘ida yashab o‘tgan mutafakkirlar Fales, Anaksimen, Geraklit, Demokrit, Epikur, Ploton, Lukretsiylar ta’limotidan keyin ruh tanaga jon bag‘ishlovchi moddiy asos, hayotiy jarayonni boshqaruvchi, idora etuvchi a’zo sifatida qaralgan. Psixika haqidagi ta’limotlarning rivojlanishi uchun Aflotun (er.av. 427–347-yillar) alohida sharoit yaratib berdi. U jonning qismlari to‘g‘risidagi tushunchani yaratdi. Aflotunning shogirdi Arastuning «Jon to‘g‘risida»gi asari psixologiyaning bu davrga kelib bilimlar sohasi sifatida ajralib chiqishiga sabab bo‘ldi. Antik psixologiyaning eng yuqori cho‘qqisi Aristotelning ruh haqidagi mashhur ta’limoti hisoblanadi. Mashhur faylasuf Gegel aytganidek: «Biz psixologiyada ega bo‘lgan yaxshi narsalar bu Aristoteldan olgan narsalarimizdir». Shimoliy Gretsiyaning Stariga shahrida tabib oilasida tavallud topgan Aristotel 17 yoshida Platonga shogird bo‘lib tushgan. Ammo Platonning qarashlari yo‘lidan bormadi. Aristotel «О душе», ya’ni «Jon haqida» nomli traktatida ruh muammosini izchil o‘rganishga bag‘ishlangan o‘z g‘oyalarini yoritib beradi. Aristotelga ko‘ra, ruh organik tananing shakli. Bu tanani Aristotel quyidagi metafora bilan tushuntirdi: «Agar ko‘z alohida tirik mavjudod bo‘lsa, ko‘rish qobiliyati uning ruhi bo‘lar edi. Ko‘rish qobiliyatini yo‘qotgan ko‘z aslida ko‘z bo‘lmaydi, u faqatgina ko‘z degan nomni saqlab qoladi, xolos. Bunday nomni chizilgan yoki biror narsadan yasalgan ko‘zga ham berish mumkin. Tiriklik ruhsiz bo‘lmaydi. Ruh tanani tirik qiladi. Tananing barcha xususiyatlari o‘sish, nafas olish, fikrlash asosida ruh turadi». Boshqacha aytganda tana va boshqa organlar ruh xizmatidagi quroldir. «Tana ruh uchun mavjuddir», – deb yozadi Aristotel va «Ruhni tanadan ajratib bo‘lmaydi», Aristotel (er.av. 384–322-yy.) 12 – degan qat’iy xulosaga keladi. Ruh harakat qilmaydi, tana harakat qiladi, lekin bunday tana ruhlidir. Shu tariqa Aristotel Platonning tana va ruh ajralishi, ruhning qismlarga bo‘linishi haqidagi g‘oyasini o‘tkir tanqid qiladi. Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib ruh va jon tananing ajralmas qismlari ekanligi g‘oyasini ilgari surdi. Shu sababli ham Arastu psixologiya fanining otasi sifatida talqin qilinadi. «Psixologiya», ya’ni jon haqidagi fan so‘zi (yunoncha «psyche» – ruh, jon, «logos» – fan, ta’limot ma’nosini anglatadi) bizning davrimizda ham saqlanib qolgan. «Tibbiyotning otasi» Gippokrat (er.av. 460–377-yy.) tafakkur va sezgi organi miya ekanligini ta’kidlaydi. Uning yozishicha: «Mana shu qism bilan biz fikrlaymiz, yaxshi va yomonni ajratamiz, tanamizning mana shu qismi bilan ko‘ramiz. Miya sog‘ holatda bo‘lgandagina biz sog‘ fikrlaymiz». Gippokratning ishlari orasida eng katta shuhrat keltirgani temperament haqidagi ta’limotdir. Bu barcha anatomo-fiziologik ma’lumotlarni rimlik tabib Klavdiy Galen (er.av. II asr) umumlashtirdi va yangilari bilan boyitdi. Uning asarlaridan XVII asrgacha keng foydalanildi. Har xil muskullarga boruvchi nervlarni kesish bilan Galen shu xulosaga keldiki, tananing nervsiz birorta qismi yo‘q, birorta harakat, birorta hissiyot ularning ishtirokisiz kechmaydi. Eksperimentlar orqali Galen orqa miyaning funksiyalarini ham aniqladi. Agar orqa miyani ko‘ndalang kessa, kesilgan joydan pastda joylashgan barcha tana qismlari harakatchanligi va sezuvchanligini yo‘qotadi, degan xulosani olim asoslab berdi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik g‘oyalarning rivojlanishi uchun tayanch nuqta bo‘ldi. «Bu – ruhiy dunyosi ulkan odam» deganda biz jismsiz va abadiy barhayot narsani emas, balki psixikani nazarda tutamiz. XVII asr psixologlar ko‘z o‘ngida psixikaga bo‘lgan qarashlarning tubdan o‘zgarish davri sifatida namoyon bo‘ladi. Psixologik fikr taraqqiyotidagi yangi davrni «fanlar malikasi» bo‘lib hisoblangan mexanika ta’sirida paydo bo‘lgan konsepsiyalar ochib berdi. Bu ta’limotlarning asosida fanning ulug‘ zahmatkashlari Rene Dekart (1598–1660), Benedit Spinoza (1632– 13 1677), Tomas Robbe (1588–1679), Djon Lokk (1632–1704), Gomfrits Leybnits (1646–1716) kabilar turar edi. Fransuz matematigi, tabiatshunos va faylasufi Dekartning ismi bilan psixologiya tarixidagi g‘oyat muhim bosqich boshlanadi. Aynan u o‘zining ong haqidagi ta’limoti bilan Aristotelning ruh haqidagi ta’limotidan psixika to‘g‘risidagi tushunchalarning ajralib chiqishi uchun asos yaratdi. Dekartning fikricha: «Hayotni ruh bilan bog‘laganlar xato qiladilar. Negaki o‘lim hech qachon ruh tufayli sodir bo‘lmaydi, balki tananing muhim qismidagi buzilishlar tufayli ro‘y beradi». Dekartga ko‘ra asoslarning asosi shubhalanishdir. Uning fikricha hamma tabiiy va g‘ayritabiiy narsalardan shubhalanish kerak. Chunki shubhalanganda odam fikrlaydi. Bunga Dekartning mashhur aforizmi «Men fikrlayapman, bundan chiqdi mavjudman» asos bo‘ladi. O‘zining asosiy fikrlarini Dekart «Aqlni boshqarish qoidalari», «Ruhlar ehtiroslari», «Odam haqida» nomli asarlarida bayon etgan. XVIII asrning eng yirik kashfiyotlari qatoriga refleks tushunchasining paydo bo‘lishini kiritish mumkin. Refleks tushunchasi Dekart fizikasida paydo bo‘ldi. Markaziy Osiyoda psixologik ta’limotlarning rivojlanishi VII–IX asrlarga to‘g‘ri keladi. Al-Xorazmiyning tib, odam anatomiyasi va fiziologiyasi sohasidagi bilim larihissiy sezgining moddiy asoslarini qidirishga yordam beradi. «Shaxsiy ruh – u miyada bo‘lib, ular badan a’zolariga asab orqali tarqaladi», deydi va aqlni odam nafsining kuchlaridan biri deb hisoblaydi. Abu Ali ibn Sinoning psixologikfalsafiy qarashlari «Tib qonunlari» asarida inson fiziologiyasi va psixologiyasi asosida talqin etiladi. Ibn Sinoning sezgini tashqi va ichki turlarini, miyani nerv sistemasining markazi ekanligini, inson tana va jondan tashkil topishi, miAl-Xorazmiy (997-yilda vafot etgan) 14 ya insonni boshqarib turuvchi markaz ekanligi kabi fikrlari noyob oltin xazina hisoblanadi. Abu Nasr Farobiy Yaqin va O‘rta Sharqda ilg‘or ijtimoiy-falsafiy oqim asoschilaridan biri bo‘lib, «Sharq Aristoteli» degan unvonga sazovor bo‘lgan mashhur mutafakkirdir. Uning inson tafakkuri, bilish bosqichlari (hissiy va xayoliy), sezgi turlari, inson (ruh) jonining bir tanadan, boshqasiga o‘tib, ko‘chib yurishi mumkinligini inkor etadi va uni balki tan kabi individual «substansiyasining birligi» sifatida tushunadi. Uning fikri izchil emas edi. Bunday ikkilanish Aristotelga ham xos bo‘lgan. Farobiy bilishning ikki shakli, bosqichini hissiy va xayoliy, aqliy bilishni bir-biridan farqlaydi. U sezgi roliga to‘xtalib, besh turga bo‘ladi. Farobiyning ruhiy jarayonlar, ularni bilish va mantiq tizimi haqidagi ta’limoti o‘rta asrlar falsafasining katta yutug‘i edi. Abu Rayhon Beruniy «Inson hayvondan aql bilan farq qiladi», deydi va bu tushunchani yanada mustahkamlab: «Insonni xudo azaldan shunday yaratgan», deydi. U jamiyat yuzaga kelishida kishilarning moddiy ehtiyojlari rolini ko‘ra oladi: «Aql, mehnat, erkin tanlash inson hayoti va ijtimoiy holatini belgilaydi, inson o‘z ehtiyojlarini mehnat tufayli qondiradi», deydi. Rudakiy, Umar Xayyom va VIII asrdagi islom ta’limotlari psixologik ta’limotlar uchun ahamiyatlidir. Abu nasr Farobiy (873–960-yy.) Abu Rayhon Beruniy (973–1043-yy.) Abu Ali ibn Sino (980–1037-yy.) 15 XIX va XX asrlarda psixologiya faqat empirik (tajribaga asoslangan) fan sifatida taraqqiy etadi. Bu davrlarda uning predmeti, o‘rganadigan sohasi paydo bo‘ladi va shakllanadi, yangi yanada samaraliroq tekshirish metodlari kashf qilinadi. Psixologiyaning bergan ma’lumotlaridan amaliy faoliyatning turli sohalarida foydalanila boshlanadi. Assosiativ psixologiya namoyandalari D.Yum va D.Gartli, shogirdi D.Pristli assosiativ tasavvurlarni miyadagi fiziologik bog‘lanishlarga tenglashtiradilar, murakkab psixik jarayonlar sezgi va tasavvurlardan hosil bo‘ladi deb hisoblaydilar. XIX asrda psixik hodisalarni o‘lchash mumkinligi, psixologiyada eksperiment bo‘lishi mumkinligi ko‘pgina psixologlar tomonidan ilgari surildi. I.Gerbart, Veber, Fexner, V.Vundt kabi nemis psixologlari eksperimental psixologiyaga asos soldilar. V.Vundt 1879-yili Leypsigda birinchi eksperimental laboratoriyasini, 1881-yili Berlin universiteti huzurida eksperimental psixologiya institutini tashkil qildi. Professor A.F.Lazurskiy (1874–1917) tomonidan ta’lim masalalarini o‘rganishda keng qo‘llaniladigan tabiiy eksperiment metodi ishlab chiqildi.

Download 46,79 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish