Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

DARS TIZIM I  STRUKTURASI ELEM ENTLARI VA TIPLARI
Ta’lim ning strukturasi va tizimi haqida tushunclia. 
H ar b ir fandagi 
«struktura»  tushunchasi  o ‘ziga  xos  m azm unga  ega.  C hunki  h ar  qanday 
obyekt,  jara y o n ,  hodisaning  ichki  tuzilishi  b o ‘lib,  unda  turli  aloqa  va 
m unosabatlar m avjud.  0 ‘quv jarayoni ham  o ‘zining m a ’lum tu zilishiga ega. 
B utun ichidagi ana shu zvenolarning o ‘zaro bog ‘lanishi m azk ur jaray on ning  
strukturasini  v uju d g a  keltiradi.  Lekin,  m a’lum ki,  strukturasiz  tizim 
b o ‘lm aganidek, tizim siz struktura ham  b o'lm aydi.  Shunga k o ‘ra, strukturani 
tizim dagi  o ‘zaro   b o g ‘liq  elem entlarning  tartiblari,  deb  ta ’riflash  m um kin. 
B iz tizim  tushun chasiga nim alarni kiritam iz?
Tizim  -  o ‘zining xossalari va b o g ‘lanishlari b o ‘yicha u yoki bu tartibdagi 
o ‘zaro b o g ‘liq  k o ‘p  elem entlardir.
0 ‘quv jara y o n in in g   strukturasi  va tizim ini  yaqqol  tasav v u r  etish  uchun 
bu  jara y o n   qanday  zvenolardan  tashkil  topganini,  u lar  orasidagi  o ‘zaro
70

---

b o g ‘lanish  qandayligini  va  har  bir zveno  qanday  elem entlardan  iboratligini 
aniq  bilish zarur. Avval o ‘quv jarayoni qanday zvenolardan tashkil topishini 
va ular orasidagi  b o g ‘lanishlarni  k o ‘rib chiqam iz.
0 ‘quv jarayoni quyidagi  zvenolarga ega b o ‘ladi:
1.  0 ‘qituvchining  o ‘quvchilar  diqqati  va  tafakkurini  ja lb   qilishi,  shu 
orqqji  ularni  o ‘quv  m aterialini  faol  idrok  etishga  olib  borish  m aqsadida 
bilish vazifasini  o ‘rtaga q o ‘yishi.
2.  0 ‘qituvchi  tom onidan  bilim larning  berilish jarayoni  va 
0‘quvchilar- 
ning yangi m aterialni o ‘zlashtirishi.
3. 
Ilm iy  tushunchalarning  shakllantirilishi  va  um um lashtirilish 
jarayoni,  o ‘quvchilarni  bilim,  k o ‘nikm a va m alakalarini  m ustahkam lash  va 
takom illashtirish.
4 . 0 ‘quvchilarning bilim, k o ‘nikm a va m alakalarini tegishli vaziyatlarda 
q o ‘llash.
5. 
0 ‘quvchilar  bilim ,  k o ‘nikm a  va  m alakalarini  o ‘zlashtirayotganini 
tekshirish.
H ar  kuni  o ‘quv  jarayonining  tarkibiy  qismi  umumiy  vazifalami  ham, 
o ‘ziga  xos  funksiyalarni  ham  bajaradi.  0 ‘quvchilar  ularning  birida  bilish 
vazifasini anglaydilar,  ikkinchisida o ‘rganilayotgan materialni  idrok etadilar va 
tushunadilar,  uchinchisida  ko‘nikma  va  malakalarini  takomillashtiradilar.  Har 
bir zvenoda yangilikning qandaydir qismi  idrok etiladi, mehnat madaniyatining 
qandaydir  elementlari  o ‘zlashtiriladi.  Ularning  har  birida  ta ’limning  umumiy 
va  o ‘ziga  xos  funksiyalari  m a’lum  y o ‘sinda  birlashadi.  0 ‘quv  jarayonining 
mazkur barcha zvenolari o ‘zaro chambarchas bog‘Iangan. Masalan, o ‘quvchilar 
bilish  jarayoniga  loqayd  munosabatda  bo‘lsa,  o ‘quv  materialini  chuqur  va 
ongli  o ‘zlashtirishi  mum kin  emas.  Bunday  holda  zveno  ikkinchi  vazifaga 
faol  tayyorgarlik  rolini  bajaradi.  Agar  o ‘quvchilar  o ‘qituvchi  rahbarligida  o ‘z 
mushohadalari kuchi bilan  ilmiy tushunchalarni,  qonunlarni  umumlashtirmasa, 
yangi  materialni  idrok  etish  jarayoni  yuzaki  bo‘lib  qoladi.  Shu  maqsadda 
o ‘qituvchi  yangi  materialni  o ‘tishda:  a)  induktiv;  b)  analitik-sintetik,  y a’ni 
tushunchalarni,  muayyan  hodisalarni  analiz va  sintez  qilish  asosida  asta-sekin 
shakllantirish; d) deduktiv y o ‘llardan foydalanadi.
Yangi  m aterialni  o ‘zlashtirishning  har  bir  y o ‘lida  m uayyan  va 
m avhum likning,  tasavvur  va  tushunchalarning  o ‘zaro  b o g ‘lanishi  ju d a  
m uhim   aham iyat kasb etadi.
Tasavvur predm etning, asosan, tashqi k o ‘rinishini, y a ’ni insonning sezgi 
organlari  bevosita  idrok  etishi  uchun  qulay  belgilarini  aks ettiradi.
Tushuncha  esa  narsalarning  m ohiyatini  anglash  im konini  beradi 
va  m azkur  sinfga  m ansub  barcha  predm etlar  uchun  um um iy  m uhim  
xususiyatlar,  belgilar  va  b o g ‘lanishlarni  aks  ettiradi.  H ar  bir  fan  o ‘zaro
71

---

b o g ‘liq  tushunchalar  tizim ini  tashkil  qiladi.  Dem ak,  qandaydir  fanning 
asoslarini  o'zlashtirish,  avvalo,  m ana  shu  fandagi  tushunchalar  tizim ini 
o ‘rganishga cham barchas  bog‘liqdir.
O 'quvchilarning  bilim,  k o 'n ik m a  va  m alakalarini  dastlabki  vaziyat­
larda, y a ’ni  nam una bo'yicha,  shuningdek, hayotiy  sharoitlarga yaqin yangi 
vaziyatlarda  q o 'llash   ta ’lim  jaray o n in in g   m uhim   zvenosi  hisoblanadi. 
C hunki  insonning  am aliy  faoliyati  bilim lar  haqiqatligining m ezoni  sifatida 
xizm at qiladi.
Shu  tariqa  barcha  zvenolar  o 'z a ro   cham barchas  bo g'lan ish d a  o 'q u v  
jarayo nini  tashkil  etadi.  O 'z -o 'z id a n   ayonki,  ta ’lim  jarayonida  m ana  shu 
ham m a 
2r.venolar  belgilangan  tartibda  yoki  to 'lalig ich a  am alga  oshuvining 
aham iyati  y o 'q .  Bunda  o 'q u v  jaray o n in in g   m a ’lum  qism ida  bir  zvenoning 
ikkinchi zven ogaq o 'sh ilish i, o 'z a ro  sin g ish iqand ayd irzveno ning yetak chilik  
rolini  bajarishi  kuzatiladi.  O 'q u v   jara y o n i  am alda  ancha  o'zgaruvchandir. 
Aytaylik,  o 'q u v   jarayonining  m a ’lum  bir  qism ida  o 'q u v c h ilar  bilim ini 
tekshirish  va  baholash  asosiy  vazifa  hisoblanadi.  Lekin  bundan  boshqa 
zvenolar  jarayonida  daxlsiz  b o 'lad i,  degan  m a ’no  kelib  chiqm aydi.  B unda 
barcha  zvenolarning  um um iy  vazifalari  nam oyon  bo'laveradi.  N egaki, 
bilim larni tekshirish va baholash to 'g 'r i y o 'lg a  q o 'y ilsa,  ham m a o 'q u v ch ilar 
faollashadi,  ularning  har  biri  tegishli  bilim larni  ongli  ravishda  eslaydi, 
o 'rto q larin in g   javoblarini  tanqidiy  eshitadi,  m asalalarning  yechilishini 
d iq q at-e’tibor  bilan  kuzatadi,  tajribalarning  bajarilishiga  qiziqadi  va  o 'z i 
ham   har onda  ishga qo'shilish  uchun tay y o r b o 'lad i.
A m m o,  har  bir  zveno  ta ’lim ning  um um iy  vazifasi  bilan  bir  qatorda, 
o 'z ig a  xos  m asalalar doirasini  ham  q^m raydiki,  ular birgalikda zvenolardan 
har  birining  m azm unini  tashkil  etadi.  Bu  m asalalar  strukturadagi  har  qaysi 
zvenoning tarkibiy qism i sanaladi.  Shuning uchun o 'q u v  jarayon in i biz faqat 
strukturaviy  zvenolarini  em as,  balki  shu  zvenolardan  har  birining  tarkibiy 
qism larini  ham  bilishim iz zarur jaray o n ,  deb tushunish  kerak.  M isol  uchun, 
o 'q u v c h ilar oldiga bilish vazifasi  q o 'y ilad ig an   birinchi  strukturaviy zvenoni 
k o 'rib  chiqam iz.
Bilish vazifasini  qo'yish   bir necha y o 'lla r bilan  am alga oshiriladi:
1.  M uam m oli vaziyatni yaratish yoki  m uam m oli  savollar berish  orqali.
2.  O'rganilayotgan mavzuning amaliy ahamiyatini yoritish va ko'rsatish orqal i.
3.  H ayajonli  m uhitni vujudga keltirish  orqali.
4. M avzuni e ’lon qilish va undagi asosiy ilmiy g'oyalam i  ifodalash orqali.
A na  shu  y o ‘llam ing  har  biri  ayni  paytda  m azkur  strukturaviy  zveno­
larning  tarkibiy  qism i  ham  hisoblanadi  va  o 'z in in g   m uayyan  m azm uniga 
ega  b o'ladi.  B uning dalillarini  keltiram iz. Yangi  m aterialni  bayon  etishning 
safarbarlik  bilan  boshlanishi  qanday  b o 'lish i  m um kin?  M ana  shulardan
72

---

biri.  0 ‘qituvchi  sinfga  kiradi,  dars  m avzusini  e ’lon  qiladi  va  uni  doskaga 
yozib  q o ‘yadi.  Shundan  keyin  m aterialning  o ‘zini  bayon  qiladi.  D arsning 
bu  xilda  boshlanishini  pedagogika  am aliyotida,  xususan,  yuqori  sinflarda 
k o ‘p  uchratish  m um kin.  U  keng  tarqalgan  va  m a ’qul  topilgan,  lekin  uni 
sam arali  boshlanish,  deb  b o ‘lmaydi.  Bu  m isolda  o ‘quvchilarning  diqqat- 
e ’tibori  m uam m oning  o ‘ziga  y o ‘naltirish  uchun  m uam m oli  vaziyat 
o ‘qituvchi  tom onidan  atayin  vujudga  keltiriladi.  B unday  hollarda, 
k o ‘pincha,  m uam m oni  o ‘qituvchining  o ‘zi  shakllantiradi v a k o ‘rib  chiqadi. 
0 ‘quvchilar  uning  m ulohaza  yuritishiga  ergashib,  m uam m oli  fikrlash 
m antiqini  o ‘rganadilar.  Bu  esa  m uam m oli  bayon  etishning  dastlabki 
bosqichi uchun xosdir.  Lekin darsning turli  bosqichlarida m uam m olilikning 
darajasi turlicha b o ‘lishi m um kin. Yangi m aterialni bayon etishda o ‘qituvchi 
m uam m oli vaziyatni vujudga keltirishi va o ‘quvchilarni m ustaqil holda yoki 
birgalikda m uam m oni  hal  qilish y o ‘llarini topishga jalb   etishi mum kin.
M asalan,  tabiatshunoslik  darslarini  olaylik.  0 ‘qituvchi  qor y o g ‘ayotgan 
paytda  o ‘quvchilar  bilan  birgalikda  m aktab  hovlisiga  chiqadi  va  bolalarga 
qor uchqunlarini kaftlari bilan tutishni aytadi.  Keyin  ulardan kaftlariga nim a 
ilinganini  so ‘raydi.  Har  bir o ‘quvchining  kaftida  suv  tom chisi  ko ‘ringan  va 
bir  lahzadan  keyin  y o ‘qolgan -  b u g ‘langan  edi.  Suv tom chisi  o ‘rni  m uzdek 
b o ‘lib  qoldi.  B olalar bu  g ‘ayrioddiy  hodisaga qiziqdilar,  albatta.
0 ‘qituvchi  o ‘quvchilardan:  «N im a uchun  kaftning  qor uchquni tushgan 
jo y i m uzdek b o ‘lib q o ld i? » -d e b  s o ‘ram oqchi edi. Bu esa «suvning aylanishi» 
m avzusining  nazorat  savollaridan  biridir.  Yangi  m aterialni  o ‘rganishning 
odatdagidan  boshqacha  boshlanishi  darsda  m uam m oli  vaziyatni  yaratishda 
va  o ‘quvchilarni  m uam m oning  yechim ini  birgalashib  izlashga jalb   etishda 
yordam   beradi.
D arsning 
strukturasi 
q o ‘yilgan 
m aqsadlarga, 
o ‘rganilayotgan 
m aterialning  m azm uniga,  ta ’lim ning  darsda  q o ‘llanadigan  m etodlari  va 
usullariga,  o ‘quvchilarning  tayyorgarlik  va  kam olot  darajasiga,  darsning 
o ‘quv jarayonidagi  o ‘rniga b o g ‘liqdir.