Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

1 
Ал-Фараби.
  М атем ати ч еск и е  трактаты.  А лм а-А та.  И л м ,  1 9 7 2 .  С тр.  3 2 7 -3 2 8 .
80

---

barchasi  o ‘quvchilar faoliyatini  kuchaytirish  v a ularda m antiqiy  tafakkurni 
rivojlantirish  m aqsadini  k o ‘zlaganlar.  B urhoniddin  Z arnudjiyning  fikricha, 
insonning bilish faoliyati bilm aslikdan bilishga qarab boradi. Aql faol, ijodiy 
kuchdir,  koinotni  bilish  qurolidir.  A m m o  dastlabki  tajribasiz  bilishning 
b o ‘lishi  m um kin  emas.  Chunki  um um insoniy  aql  tushunchasi  taqqoslash, 
kuzatish  va  tajriba  y o ‘Ii  bilan  tarkib  topadi.  B undan  shunday  pedagogik 
xulosa chiqarish m um kinki,  inson  hissiy idrokni  boyitish  bilangina o ‘zining 
bilim larini  oshira  oladi.  Shuning  uchun  ta ’lim da  o ‘quvchilarning  o ‘zidagi 
tajribaga tayangan m etodlardan  iloji boricha keng  foydalanish  kerak.
M etodlar va usullarni tanlash o ‘qituvchi darsda hal qilishi m o ‘ljallangan 
m asalaga  b o g ‘liq  b o ‘ladi.  Chunonchi,  yangi  m aterialni  bayon  etishda 
bir  xil  m etodlar  q o ‘llansa,  uni  m ustahkam lashda  ikkinchi  v a  mavzuni 
um um lashtirishda  yana  boshqa  xil  m etodlar  q o ‘llanadi.  D arsning  turli 
bosqichlarida  puxta  o ‘ylash  va  samarali  usullar  ham da  m etodlam i  tanlash 
ju d a   muhimdir.  0 ‘qituvchi  darsning  eng  boshida  4 -5   daqiqa  um um iy 
so ‘rashni  am alga  oshiradi  va  o ‘quvchilarning  qaysi  guruhi  o ‘tgan  dars 
b o ‘yicha yetarli  darajada o ‘zlashtirm aganini  aniqlaydi va keyingi  so ‘rashda 
sinfning  d iqqat-e’tiborini  eng  avval  ana  shu  m asalaga  qaratadi.  D astlab 
savollarga  batafsil  jav o b   bera  oladigan  o ‘quvchilardan  so ‘raydi.  N atijada 
sinfning bir qismi uchun m urakkablik qilgan m aterial tushunarli  b o ‘ladi.  Bu 
usul  o ‘quvchilarning m ashg‘ulotlardagi  nuqsonlarini  payqash va shu zahoti 
bartaraf etishda  yordam   beradi.  M azkur  usulning  sam aradorligi  ham   xuddi 
ana shundadir.
G archi har bir o ‘qituvchining  ishida anchagina usul va m etodlar m avjud 
b o ‘lsa-da,  ularni  q o ‘llashdan  k o ‘zlanadigan  m aqsad  tarbiyalanuvchining 
ta ’limiy  ishlarini faollashtirishdir.  B u ta d b ir ju d a  m uhim  b o ‘lib,  birinchidan, 
o ‘quvchilarni  ularning  e ’tiqodiga,  e ’tiqodni  esa  am aliy  faoliyatga, 
xatti-harakatga  aylantiradi,  ikkinchidan,  o ‘qitish  jaray on inin g  ishini 
osonlashtiradi.  Zotan,  o ‘qish-o‘rganish  d iqqat-e’tiborni  talab  qiladigan 
m urakkab  faoliyatdir  va  unda  o ‘tkir  aql,  m ustahkam   iroda,  tiniq  tasavvur, 
kuchli  xotira  zarur.  0 ‘qituvchining  vazifasi  sam arali  usul  va  m etodlardan 
foydalanib  o ‘quvchilarda  ana  shu  sifatlarni  tarkib  toptirish  va  ularga 
qiyinchiliklarni yengishni  o ‘rgatishdir.
H ozirgi  o ‘qitish jarayonida q o ‘yiladigan talablar nim a va o ‘quvchilarda 
darsga  qiziquvchanlikni  oshirish,  uni  yangilik  elem entlari  bilan  boyitish 
uchun  nim a  qilish  kerak?  Hozirgi  zam on  ta ’limi  faqat  insoniyat  erishgan 
bilim larni  o ‘zlashtirishni  em as,  balki  jam iy at  endi  hal  qilishi  va  bunda 
bugungi  o ‘quvchilar  qatnashishi  lozim   b o ‘lgan  m asalalar  bilan  tanishishni 
ham  talab  qiladi.  B unday  m asalalar  kosm osni  o ‘zlashtirish,  atom 
energiyasidan  tinchlik  m aqsadlarida  foydalanish,  ch o ‘llarni  hosildor
6
  -  
116
81

---

yerlarga v a  b o g ‘-ro g ‘larga aylantirish,  qishloq x o ‘jalig in i  intensivlashtirish 
va  hokazolardan  iborat b o ‘lishi  m um kin.  X alq  x o ‘jalig i  va  fanning  ham m a 
sohalarida ju d a  katta burilishlar ro ‘y berm oqda va har bir o 'q itu v ch i o ‘zining 
tarbiyalanuvchilarini  o 'z i  o'qitadigan   fan  sohasi  b o 'y ic h a  navbatdagi  qayta 
qurilishlar  v a  erishilgan  yutuqlar  bilan  keng  tanishtirishi  kerak.  B u  ishni 
o ‘quvchilarga  m os  shaklda  va  o ‘quv  dasturiga  m uvofiq  am alga  oshirish 
lozim.
M azk u r  talabning  ikkinchi  xususiyati  o ‘qituvchining 
0 ‘quvchilar  fikr 
doirasini  kengaytirish  to ‘g ‘risida  doim o  g ‘am x o ‘rlik  qilishidir.  T a’lim ning 
m ana  shu  bosqichida  o ‘qituvchi  oldida  o ‘quvchilarga  oddiygina  bilim lar 
berish  em as,  balki  ularning  fikr  doirasini  kengaytirish,  qiziquvchanligini 
oshirish  va  ularda  o ‘zi  o ‘qitadigan  fanga  m uhabbat  uy g‘otish  vazifasi 
turibdi.
S hunday qilib, o ‘qitish m etodi o ‘qituvchi va o ‘quvchilar nazariy ham da 
am aliy bilish faoliyatining ta ’limiy vazifalarini bajarishga qaratilgan yoTdir. 
U nga quyidagi  m uayyan talablar q o ‘yiladi:
1.  0 ‘quv  m aterialini  o ‘rganishning  o ‘qituvchi  tavsiy a  etgan  y o ‘li 
fikrlashning  dialektik-m aterialistik  usuli,  m ustaqil  qarashlar,  irodaviy 
xususiyatlari  va  xulqning  shakllanishiga  olib  borishi  kerak.  A na  shu  talab 
nuqtayi nazaridan m etod tarbiyaviy tusda b o ‘lishi  lozim.
2.  0 ‘qitish  m etodining  ilm iy  asosi  yaqqol  v a  aniq  b o ‘lishi  zarur. 
S hundagina o ‘qituvchi  m azkur m etod orqali  qanday m asalalar q o ‘yilishi  va 
hal  qilinishi  m um kinligini, qanday  m asalalarni  hal  qilib  b o ‘lm asligini  k o ‘ra 
oladi.
3.  0 ‘qitishning tizim liligi  uning sam aradorligini  belgilaydi.
4.  0 ‘qitish m etodining tushunarliligi:  o ‘qitishning y o ‘li  o ‘quvchi  uchun 
qabul  qilinishi  va  q o ‘llanishi,  o ‘quv  m aterialini  o ‘rganishning  usuli  esa 
bilim lam i  o ‘zlashtirishning  im koniyatlariga m uvofiq  b o ‘lishi  lozim.
5.  0 ‘qitishning onglilik va faollik zaruriyati  nihoyatda jid d iy  talabdir.
6.  B ilim lam ing puxtaligi va asosliligi.
7.  0 ‘qitish m etodikasi,  nazariy va am aliy  hodisalarning m uvofiqligi.
H a r qanday m etoddan biror m aqsadga erishish k o ‘zda tutiladi va shuning
uchun u qandaydir m aqsad q o ‘yishni, unga erishish b o 'y ic h a  faoliyat usulini, 
ana shu  faoliyatni  am alga  oshirishga yordam   beradigan  vositalarni  bilishni 
taqozo  etadi.  H ar  qanday  faoliyat  uning  obyektini  talab  qiladi.  N ihoyat, 
m etod  m aqsadga  olib  borishi  kerak,  aks  holda,  u  q o ‘yilgan  m aqsad  uchun 
yaroqsizligini yoki  bu holatda uning um um an n o to ‘g ‘ri  q o'llan g an in i  e ’tiro f 
etish lozim .  Shunday qilib, har qanday m etod  uni q o ‘llashdan k o ‘zlanadigan 
m aqsadni,  shu  m aqsadni  am alga  oshirish  faoliyatini  va  faoliyatni  bajarish 
vositalarini talab qiladi. B u vositalar faoliyat obyekti  to ‘g ‘risidagi predm etli
82

---

yoki  aqliy  bilimlar,  q o ‘yilgan  m aqsadga  albatta  erishishdan  iborat  b o iis h i 
m um kin.  B ulam ing  ham m asi  har  qanday  m etodga  nisbatan  m aqsadga 
m uvofiqdir,  lekin  o ‘qitish m etodi uchun yetarli emas.
M etod strukturasiga o ‘qitish usullari kiradi. Lekin m etod m azkur usullar 
m ajm uyidan iborat emas. Usui o ‘qituvch iyok i o 'q u v ch ilar aqliy yoki am aliy 
ishining  alohida  operatsiyalari  b o 'lib ,  ular m azkur m etodda tavsiya  etilgan 
m aterialni  o'zlashtirish shaklini to 'ld irad i.  M asalan,  o'qituv chi  eslab qolish 
usulini beradi. Usui m etoddan ajraladi, o 'z in in g  bilim larini o'zlashtirishdagi 
v a ko'n ik m alar ham da m alakalarni shakllantirishdagi aham iyatini y o'qotadi.
O 'q itish  usullarini  quyidagilarga b o 'lish  mum kin:
-   tafakkur,  xotira,  diqqat  va  xayolning  alohida  operatsiyalarini  tarkib 
toptiradigan va faollashtiradigan  usullar;
-   fikrlash  faoliyatida  m uam m oli  va  izlanishli  vaziyatlam i  vujudga 
keltiradigan  usullar;
-   o'qu vchilarning  o 'q u v   m aterialini  o 'zlashtirish   bilan  b og 'liq  
kechinm alari va hissiyotlarini faollashtiradigan usullar;
-  nazorat va o 'quvchilarning o 'z in i  o 'z i  nazorat qilish  usullari;
-   o 'q itish   jarayonida  o'quvchilarn ing  jam o aviy  va  shaxsiy  o 'zaro  
m unosabatlarini  boshqarish  usullari.
O 'q itishning  turli  m etodlariga  bir  xil  usullarni  kiritish  m um kin. 
S o'nggi  yillarda  pedagogika  fani  va  m aktab  am aliyotida  o 'q itish  m etodlari 
m uam m osiga alohida e ’tibor berilm oqda.  Shu m uam m o b o 'y ich a anchagina 
tadqiqotlar  bajarilm oqda, 
ilg 'o r  pedagogik  am aliyotda  o'qitish nin g 
sam arador  m etodlarining  va  ularning  tizim larini  q o 'llashn ing   talaygina 
y o 'lla ri  topildi.  A m m o  um um iy  ta ’lim  m aktabiga  qo'yilayotgan  yangi 
talablar  o 'qitishning  m etodlari  va  usullarini  yana-da  takom illashtirishni 
talab  qilm oqda.
Yuqorida  qayd  etilganidek,  ta ’iim ning  m azm uniga  qo'yilayo tg an yangi 
talablar -  yosh avlodga, xususan, fanlarning asoslari b o 'y ich a yuksak ilmiy- 
nazariy  bilim lar  berishdan  iborat  b o 'lib ,  bu  ish  nazariy  bilish  m etodlarini, 
shu  jum ladan,  o'quvchilarni  m antiqiy  fikrlash,  m antiqiy  operatsiyalam i 
bajarish  usullari bilan qurollantirishni tobora kuchaytirishni taqozo etadi.
Shuni ta ’kidlash kerakki, o 'q itish  m etodlarining yagona ta ’rifi y o 'q . U lar 
o'q itu v ch i  va  o'quvchilarning  t a ’lim iy-tarbiyaviy  vazifalarini  hal  qilishga 
qaratilgan  o 'z a ro  ham korlikdagi faoliyat usullarining tartibga solinishidir.
U m um an,o'q itish m eto d larin in g m ajm u y i-atro fd ag iv o q elik n ib ilish n in g  
y o 'Ii,  deya  xulosa  chiqarish  m um kin.  O 'q u v c h ila r aqliy  kam ol  topishining 
xarakterini belgilaydigan y o 'l bilim larni o 'zlash tirish im koniyatini yaratadi, 
shaxsning xususiyatlarini shakllantiradi. O 'qitishn in g m aqsadi insoniyatning 
tajribasini o'zgartirishning o'zidir. O 'q itish  nazariyasi m etodlarini  insoniyat
83

---

tajribasidan  oladi  va  ularni  o ‘quv  m ash g ‘u!otlariga  m oslashtiradi.  Shuning 
uchun  o 'q itish   m etodlari  doim iy  ravishda  yangilanadi,  takom illashadi, 
fan-texnikaning  rivojlanishi  va  ijtim oiy  rivojlanish  asosida  yangi  m etodlar 
vujudga keladi.
0 ‘qitish  m etodlarining  ju d a  k o ‘p  turlari  m avjud  va  ularning  sonini 
aniq  belgilab  bo ‘lmaydi.  M etodlar  o ‘qitishning  m antiqiy  tom onlariga, 
kom ponentlari va vazifalariga  asoslanib tasniflanadi.
M aktabdagi  o ‘qitish  m etodlarining  yagona  tasnifi  y o ‘q.  N azariy a  va 
am aliyotda  bir  qancha  tasniflar  m avjud  b o ‘lib,  ular  o ‘zaro  zid  kelm aydi, 
biri  ikkinchisini  inkor etm aydi,  balki bir-birini to ‘ldiradi, o ‘qitish jara y o n in i 
k o ‘rish  im koniyatini yaratadi.
T asnif tartib  va  tizim ni  vujudga  keltiradi,  um um iy va  m uayyan  nazariy 
va  amaliy,  m uhim   va  tasodifiy  o 'q itish   m etodlarini  aniqlashga  yordam  
beradi,  shu  orqali  ulardan  am aliyotda  sam araliroq  foydalanishga  x izm at 
qiladi.
0 ‘qitish 
m etodlarini 
tasniflashda  o ‘quvchiga  dastur  m aterialini 
o ‘rganishning  m aqsadga  m uvofiqroq  y o 'llarin i  tanlash  im konini  yaratadi, 
o ‘z  ishidagi  yutuq  va  kam chiliklam i  tushunishga  yordam   beradi, 
o ‘qituvchilarning  faoliyatini  takom illashtirish  uchun  qulay  sharoitni 
vujudga keltiradi.