Pedagogika 018, 1-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA 2018, 5-son
 
81 
 
3-rasm 
Bu yerda r
1 
va r
2
lar qarshiliklar 
(reostat), A
1
va A
2
ampermetrlar, 
𝜀
1
va 
𝜀
2
– tok manbalari 
𝐹 = 𝑘
1
(I
1 
L
1
)(I
2
L
2
)
d
2
, (3)
bu yerda
𝑘
1
= 10
−7
𝑁/𝐴
2
 
Magnit maydoniga teng ikkita 
elektr zaryad о‘rtasida ta’sir kuchi Kulon 
qonuni bо‘yicha quyidagicha aniqlanadi. 
𝐹 = k
Q
1
Q
2
d
2
, (4) bu yerda
𝑘 = 9. 10
9
𝑁. 𝑚
2
/𝐾𝑙
2
Tajriba natijasi bо‘yicha Amper doimiysi 
𝑘 = 10
−7
𝑁/𝐴
2
kelib chiqadi. 
Ikkinchi tomondan bizga ma’lumki, zaryadlar о‘rtasidagi о‘zaro ta’sir kuchi 
Kulon qonuni bо‘yicha 
𝑘
1
va 
𝑘
kattaliklar turlichadir. Harakatlanayotgan magnit 
elektr maydonini hosil qiladi va yopiq о‘tkazgichda tok hosil qiladi. 100 yil oldin 
Maksvell teskari effekt bо‘lishi ham mumkin, degan g‘oyani aytadi: elektr 
maydonning о‘zgarishi magnit maydonni hosil qiladi. Elektr va magnit 
maydondagi bu о‘zgarishda elektromagnit tо‘lqin hosil qiladi. K.V. Maksvell 
nazariy ravishda radioto‘lqinlarni kashf qiladi. 
𝑘
1
va 
𝑘
lar bir-biri bilan bog‘liq 
bо‘lishi kerak deb hisoblaydi va (3), (4) ifodalardan quyidagi kasrga qaraydi: 
(𝑘 𝑒𝑙𝑒𝑘𝑡𝑟 𝑧𝑎𝑟𝑦𝑎𝑑𝑙𝑎𝑟 о‘𝑟𝑡𝑎𝑠𝑖𝑑𝑎𝑔𝑖 𝑡𝑎’𝑠𝑖𝑟 𝑘𝑢𝑐ℎ𝑖 𝑞 (𝐾𝑢𝑙𝑜𝑛 𝑞𝑜𝑛𝑢𝑛𝑖))
/(𝑘
1
𝑚𝑎𝑔𝑛𝑖𝑡 𝑘𝑢𝑐ℎ𝑙𝑎𝑟 𝑢𝑐ℎ𝑢𝑛 (𝐴𝑚𝑝𝑒𝑟 𝑞𝑜𝑛𝑢𝑛𝑖) )
Bu kasrga 
(𝑁.
𝑚
2
𝐾𝑙
2
)/(
𝑁
𝐴
2
) 
о‘lchamlikka ega yoki (
𝑚
2
𝐴
2
)/𝐾𝑙
2
) yoki 
(
𝑚
2
𝑠𝑒𝑘
2
)
qо‘ysak tezlik kvadrati kelib chiqadi. 
9.10
9
/10
−7
yoki 
9.10
16
undan ildiz 
chiqarsak, 3.10
8
m/s. Bu yorug‘lik tezligiga tengligini Maykelson va Morli 1881 
yilda aniqlagan edi.
Shunday qilib, Maksvell о‘zining nazariyasida kо‘rsatib berdiki, 
√
𝑘
1
𝑘
nisbat 
faqat tezlik о‘lchamiga ega bо‘lmasdan, balki о‘zgaruvchan elektr va magnit 

---