Pedagogika 015, 2-son Muassis: Nizomiy

PEDAGOGIKA
2015, 2-son
 
 
116 
Tovushlarda nola hosil qilish, oddiyroq qilib aytganda “gulni tebratib qo‘yish” 
demakdir. Har bir cho‘zib kuylanadigan chorak, yarim, butun notalarni tebratib 
kuylash nolani keltirib chiqaradi. O‘rganilayotgan ashulada bu kabi holatlar 
deyarli har bir baytda uchraydi va ularni o‘z joyida, ustoz ko‘rsatganidek, 
ishlatish malakalarini o‘rganishga intilish lozim. Asarda bu kabi nola va bezaklar 
ko‘p joyda uchraydi va asarga joziba baxsh etadi. 
Maqom taronalari ashulachilik maktabini o‘zlashtirishda jo‘rnavozlik 
san’atining o‘z o‘rni bor
1
. Jo‘rnavozlikda ijrochilar ovozi bir-birini to‘ldiradi, 
asardagi murakkab nola va qochirimlar xonandalarning bittasida mukammal ijro 
qilinib, qolgan jo‘rnavozlar shu ijrochiga taklif qilib, eshitib, o‘z ovoz 
kamchiliklarini to‘g‘rilab olishlariga imkon yaratiladi. Bunday ijod jarayonida 
Zamzama, Zebo pari, Zangula kabi bezak turlari bilan ishlashga erishildi. 
Zamzama (kuy yoki qo‘shiq ohangini so‘z bo‘g‘inlari bilan kuylash) uslubi 
bezaklari ustida ishlashda murakkab nolalar bilan kuylanishi lozim bo‘lgan qism 
matn bilan emas, oddiy “ranna-na, nanna-na” kabi so‘z bo‘g‘inlari bilan talaffuz 
qilib boriladi. Natijada matnlar yordamida chiqmagan murakkab nola va 
qochirimlar shu uslubda kuylanganda aniq namoyon bo‘ladi. Zamzama 
ashulachilik maktabida asarlarni mukammal nola va bezaklar bilan kuylash eng 
murakkab jarayon hisoblanib, ijrochidan ko‘p yillik mashaqqatli mehnat 
mashqlarini talab etadi. Ayniqsa, o‘rganilayotgan maqom taronasida chiroyli 
nola va bezaklar kuylash jarayonida doim ham chiqavermaydi. Ijrochilarni tez 
sovitib, charchatib qo‘ymaslik uchun “Zamzama” bezak turidan foydalanish 
orqali ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Ashulada ayrim bezaklarni matn 
bilan chiqarish qiyin kechadi, shu bois so‘zlar o‘rniga shu bo‘g‘inlar qo‘yiladi. 
Labing rangi olinda qonim sabil, 
Qading jilvasig‘a ravonim fido.  (A. Navoiy) 
Mazkur baytni kuylashda matn talaffuzi murakkabligi, nola bilan kuylash 
muammolarini yechish uchun biz so‘zlar o‘rniga quyidagi so‘z bo‘g‘inlarini 
ishlatishimiz mumkin. 
Ranaanna-na-nanna-na, rannay nay nanay-ay 
Rannnana-nanaana ranna-na-nanaaaaa 
Tajribalardan ayon bo‘ldiki, so‘z vositasida chiqmagan nola va bezaklarni 
zamzama orqali amalga oshirish mumkin. 
Bezaklarni shakllantirishda Zebo pari uslubi ham yaxshi samara beradi. 
1
Ойхўжаева Ш.И. Мақом ижрочилик анъаналари. ХХ-ХХI асрларда бадиий-ижодий 
жароён мавзуидаги илмий-амалий конференция. – Тошкент: ЎзДК, 2010. – Б. 13. 

---