|
Monolog- _ o'qituvchining o'ziga yoki o'quv- chilarga qaratil- gan nutqi (ichki va tashqi monolog)
Dialog- _ o'qituvchi va o'quvchi o'rtasida tashkil etila- digan suhbat
Polilog- _ o'qituvchi va bir nechta o'quvchi yoki o'quvchilar jamoasi o'rtasidagi suhbat- ni ifodalovchi nutq
18-rasm. O'qituvchi nutqining asosiy shakllar
O'qituvchi sinfda og'zaki nutqning turli shakllaridan foyda- lanadi. Quyi sinflarda ko'proq nutqning dialog va polilog shakli samaralidir, chunki bu bosqichda ta'lim suhbat usuli asoslanadi. Monologik nutqdan o'qituvchi hikoya, tasvir, ta'rif, tavsif characterization mavzularni bayn etishda foydalanadi. Monologik nutq yuqori sinflarda ijtimoiy, gumanitar fanlar - falsafa, siѐsatshunoslik, pedagogika, psychology, sotsiologiya, madaniyatshunoslik, Milly istiqlol g'oyasi", “Ma'naviyat asoslari", tarix, huquq va adaptability fanlarini o'qitishda qo'llanilsa, dialog shaklidagi nutq ona tili, chet tili, matematika, fizika, biologiya, geografiya, informatika va axborot asoslari fanlari bo'yicha tashkil etiladigan darslarida qo'l keladi. O'rganilaѐtgan mavzuning mohiyatidan kelib chiqqan holda
o'qituvchi har bir darsda og'zaki nutqning barcha shakllaridan o'rinli, maqsadli foydalanishi mumkin.
O'qituvchi mavzular bo'yicha materiallarni o'quvchilarga ye tkazib Berishda ularning xulqlariga samarali ta'sir etish maqsadida ko'z, qosh, qo'l, yuz, bosh, kaftlari Yardamida muayyan harakatlarni amalga oshiradi. uning bunday harakatlari tasdiq yoki inkorni ifodalashi mumkin. O'qituvchi tomonidan sodir etilaѐtgan harakatlar o'rinli bo'lsa ular so'zsiz pedagogik ta'sir jarainini kuchaytiradi. Biroq, bu kabi harakatlarni o'rinsiz, tez-tez sodir etaverishi o'quvchilarning diqqatlarini susaytiradi, ularni zeriktirib qo'yadi. Pedagogy jarainda o'qituvchining ta'sirini kuchaytiradigan omillardan biri - uning ovozi, unga xos bo'lgan xususiyatlar sanaladi. O'qituvchi ovozining ѐqimli va jarangdor bo'lishi o'quvchilar e'tiborini o'ziga to la qarata olishini ta'minlaydi. O'z ovozining ta'sirchanligini aniqlash uchun o'qituvchi ovozining qanchalik darajada kuchli, shirador va ѐqimli ekanligini bilishi, shuningdek, zarur vaziyatlarda ovozning bu kabi xususiyatlaridan unumli foydalana olishi zarur. O'z ovozida ma'lum kamchiliklar borligini sezgan o'qituvchi ularni bartaraf etishga harakat qilishi kerak. Buning uchun ovozdan foydalanish va uni yaxshilash texnikasi ustida izchil, doimiy mashq qilib borishi talab etiladi. zero, bir yoki ikki martha qilingan mashq bilan ovoz xususiyatlarini yaxshilab bo'lmaydi.
O'qituvchi ovozi o'zida quyidagi xususiyatlarni aks ettira olishi
zarur:
jarangdorlik (tovushning tozaligi va timbring erkinligi);
keng diapazonlik (vozning eng pastlikdan eng yuqorigacha bo'lgan darajasi);
havodorlik (erkin so'zlaganda yaxshi eshituvchanlikka ega bo'lishi);
ixchamlik, harakatchanlik;
chidamlilik (uzoq ishlash qobiliyatiga ega bo'lish);
moslashuvchanlik (dynamics, timbre, ohandorlikning turli Sharoitga moslasha olishi);
qarshi shovqinlarga nisbatan barqarorlik (xalaqit beruvchi shovqinga timbre va tessituraning o'zgarib turishi);
Pedagogy faoliyatda o'qituvchi o'z nutqini tashkil etishda quyidagilarga jiddy e'tibor qaratishi zarur:
adabiy (sheva so'zlarining qo'llanilmasligi) me'erlariga (kadi – qovoq, pamildori - tomato, kelutti - kelyapti, kartishka - potatoes hokazo tarzida) amal qilish;
talaffuz (o, a, u, o', f, v, p, d, t, x, h, s, s, j, sh) me'erlariga (onor - anor, uxshash - o'xshash, palakat - falokat, Hamit - Hamid, xam - ham, sentner - sentner, ijtimoiy - ishtimoiy kabi shakllar) rioya etish;
kelishik me'erlariga (Sobirni ukasi - Sobirning ukashi, o'quvchini daftari - o'quvchining daftari, poezdga keldim - poezdda keldim va b. ko'rinishida) amal qilish
O'qituvchi nutqi ham nutq tovushlarini hosil qiladigan nutq organlarining ishtirokida tashkil etiladi. Nutq ko'plab organlar ishtiroki, ularning imkoniyati bilan hosil qilinadi.
Nutq apparati nutqni hosil qilish jaranida ishtirok etadigan bir necha organlardan tashkil topadi (19-rasm):
19-rasm. Nutq hosil qiluvchi organlar
Bugungi kunda nutq texnikasi bo'yicha bir qancha majmuaviy mashqlar asoslangan. Ular so'zlashish paytida to'g'ri nafas olish, tovush hosil qilish va nutqni ma'noli ifodalash malakalarini takomillashtirishga Yardam beradi.
O'qituvchini nutqining hosil bo'lishida nafas olish muhim ahamiyatga ega.
Nafas olish organizmga haѐt bag'ishlovchi fiziologik funk- siyani bajarish bilan birga nutqning energy basei ham hisoblanadi.
Insonning kundalik haёtidagi nutq asosan dialog shaklida bo'ladi. Kasbiy faoliyatni tashkil etish, ayniqsa, dars jaraёnida o'qituvchi uzoq so'zlaydi. Bu esa yangi mavzuni tushuntirish, ma'- ruza o'qish bilan bog'liq. Shu bois o'qituvchi nutqli nafas olish turlari bilan tanish bo'lishi, to'g'ri nafas olishi zarur (20-rasm):
20-rasm. Nafas olish texnikasining asosiy turlari (T. Qudratov)
agar o'qituvchi nafas olish texnikasini yaxshi egallamagan bo'lsa, unda pedagogik faoliyat jaraёnida uzoq so'zlash oqibatida tomir urishining tezlashuvi, yuzning qizarib ketishi, nafas qisilishi ro'y beradi.
Nutqning hosil bo'lishida tovushlar ham muhim o'rin tutadi.
Tovush quyidagi xususiyatlarga ega (21-rasm):
21-rasm. Tovushga xos xususiyatlar
O'qituvchi nutqini tashkil etishda diksi ya ham alohida o'rin tutadi.
Talaffuzning aniqligi o'qituvchi nutqining tushunarli bo'lishiga Аrdam beradi, shuningdek, o'quvchilar tomonidan to'g'ri tushunilishini ta'minlaydi. Talaffuz qanchalik aniq bo'lsa, aytilaёtgan so'z, ifodalanaѐtgan bo'g'in va tovushlar shunchalik tiniq, yorqin ifodalanadi. Tovush nutq apparatining barcha a'zolari (lablar, jag', tishlar, yumshoq va qattiq tanglay, kichik til, kekirdak, tomoq orqa devori, tovush naychalari)ning birgalikda unumli ishlashiga bog'liq. til, lalar, yumshoq tangle, kichik til va pastki jag' nutqda fail ishtirok etadi. Shu
sababli ularni doimiy mashq qildirish tourism muhim ahamiyatga ega.
Tovushning aniq talaffuz qilinishini takomillashtirish artikulyatsiya gymnastikasi asosida amalga oshiriladi.
Har bir unli va undosh tovushlarni to'g'ri ifodalashga o'rgatuvchi mashqlar (ifodali o'qish, tez aytishlar).
O'qituvchi nutqining tashkil etilishida r i t m i k a ham muhim o'rin egallaydi.
Unga xos muhim jihat rhythm sanaladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
