Патологик

11 
БОБ 
 
ИСИТМАНИНГ ПАТОЛОГИК ФИЗИОЛОГИЯСИ 
 
11.1. 
ИССИҚЛИК АЛМАШУВИНИНГ БУЗИЛИШИ 
Инсоннинг осойишталикдаги иссиқлик баланси (ИБ) иссиқликнинг ҳосил 
бўлиши (ИХБ) ва иссқликни ажратишнинг 3 асосий турларидан ташкил топган, яъни 
ИБ-ИХБ-(Н+К+П) бу ерда: 
Н- иссиқликни нурланиши 
К- конвекция (тарқалиши, ўтказилиши) 
П- парланиши 
Катта ёшли инсонлар бир кеча кундузда осойишталик ва наҳорда (асосий 
моддалар алмашуви) 1500-2000 катта коллория иссиқлик ҳосил қилиши маълум. 
Бундай иссиқликни ҳосил бўлиши организмнинг ҳамма ҳужайраларидаги моддалар 
алмашувининг экзотермик (кимёвий реакция жараёнида ўзидан иссиқлик 
чиқарадиган) жараёнлари билан таъминланади. Иссиқлик ҳосил бўлишида жигар, 
скелет мушаклари, юрак,буйраклар алоҳида аҳамиятга эга. Гомойотермни жонивор 
сифатида инсон танасининг ҳароратини доимийлиги организмдан керакли 
миқдордаги иссиқликни ажратиш йўли билан сақланиб турилади. 
Иссиқлик ажратишнинг физиологик таркибий қисми бўлиб, терининг қон 
билан таъминланишини кўпайиши ёки озайиши ва иссиқликни ички органлардан 
тананинг “қобиғига” – тери ва тери ости ёғ қатламига ўтказилишидан иборатдир. 
Инсон терисидан иссиқликни узатилиши кўп даражада кийим орқали амалга 
оширилади. Иссиқлик ажратишнинг физикавий қисми юқорида кўрсатилганидек 
конвекция (convectio лотинча – ўтказмоқ демакдир) терни парчаланиши, нурланиш 
жараёнларидан таркиб топган. Рубнер бўйича вақт бирлигида умумий ажратиладиган 
иссиқлик нурланиши йўли билан 43,7%, ўтказилиш йўли билан 31%, парчаланиш 
йўли билан 20,6%, нафас олинаётган совуқ ҳавони иситиш учун 16,2%, овқатни 
иситиш учун 1,5%, механик иш учун 1,8% миқдорида сарф қилинади.Инсон ҳаёт 
фаолиятининг ҳамма турларида иссиқлик баланси ўзгаради. 
Шундай қилиб, баъзи олимлар (Дю Буа) иссиқликнинг кўп қисми 58% 
нурланиш йўли билан, 27% иссиқлик терни парчаланиши ва чиқарилаётган ҳаво 
билан қолган 15% атроф муҳитга конвекция йўли билан ажратилади деб 
ҳисоблайдилар. Иссиқликни ўтказиш жадаллиги тана ҳарорати билан атроф 
муҳитнинг ҳароратини фарқига ҳамда тананинг айниқса, терининг ва ҳавонинг 
иссиқлик ўтказувчанлигига боғлиқ.. Кийимнинг иссиқлик ўтказувчанлиги асосан 
кийимда (юнгли, мўйнали кийимлар) сақланиб турган ҳаво билан белгиланади. 
Терининг иссиқлик ўтказувчанлиги сувнинг иссиқлик ўтказувчанлиги 
(0,000132 
кал.см
2
сек
0
С) билан ҳавонинг шу қобилиятини оралиғида бўлиб, у 
0,000057 
кал.см
2
сек
0
с га тенгдир, демак терини иссиқлик ўтказувчанлиги пастдир, 
ҳамда бу қобилият терида қон айланишига боғлиқдир. Масалан: терининг хар 100 мг 
оғирлигига қон айланиш 2-8 мл/мин бўлганида унинг иссиқлик ўтказувчанлиги 
0,00007-0,00008 
тенгдир. Инсон танасининг қандай қисмидан иссиқликни 
ажралаётганини ҳисоблаб топиш ҳатто, ялонғоч ҳолда ҳам анчагина қийин. 
Тахминан тананинг умумий сатхини 15-20% иссиқлик ўтказувчанликда 
қатнашади деб ўйлаш мумкин. Иссиқликни ажратилиши юзлар, пешона, кафтлар, 
оёқларни юзларида жойлашган. Тирик тўқималарнинг иссиқлик ўтказувчанлик 
коэффиценти (хусусан терининг шу қобилияти) доимий катталик эмас. Бу 
тўқималардаги қон айланишига, инсонни ёшига (бола, кекса) тўқималарни 

---

205 
озиқланишига ва моддалар алмашувига ҳамда тўқималарга нерв-эндокрин 
таъсирларига боғлиқ.. 
Лефевр бу катталикни тери учун 0,00066 кал/см
2
сек
0
с тенглигини аниқлаган. 
Бютнер бўйича бу кўрсатгич катта ва 0,0009 га тенгдир. 
Қуруқ, семиз тери орқали иссиқликни ўтиши, нам, гиперемияланган юпқа 
терига қараганда анча ёмон. Баъзи инсонларда тер безлари бўлмайди (ирсий 
аномалия). Бундай тери иссиқликни ёмон ўтказади ва унинг иссиқлик ўтказувчанлиги 
камаяди. Соғлом кекса инсоннинг терисини иссиқлик ўтказувчанлигини 6*10
-6
кал.см
2
сек с тенг деб олиш мумкин. Инсон танасининг ҳамма сатҳлари иссиқликни 
бир хилда ўтказмайди. Кийим кийган инсоннинг энг асосий иссиқ ажратувчи 
сатҳларига қуйидагилари киради: бўйин (500см кв), юзлари ва пешонаси (500 см кв), 
қўли (кафти, бармоқлари 2000 см кв), қисман илиги, оёқлари, оёқ бармоқлари (2000 
см кв). Оёқлар, ҳатто пойафзал кийинган ҳолда ҳам нисбатан иссиқлик кўп ажратиш 
хусусиятига эга. Тананинг санаб ўтилган қисмларининг умумий сатҳи 5000 см кв тенг 
ёки катта ёшли инсоннинг танасини сатҳини 1/3 ташкил қилади.(1,5 м
2
ёки 1500 см
2
). 
Инсоннинг танасини сатҳини Мей ёки Дю Буа формуласи бўйича ҳисоблаб топилади 
(
П—К ҳамма
2
) 
ва бу катталикнинг 1/3 иссиқ ўтказувчи сатҳ деб қабул қилинса, Фурье 
формуласи бўйича иссиқлик ўтказилишини ҳисоблаб чиқариш ҳамда шунга қараб 
текширилаётган инсонда уни умумий иссиқлик ажратишда тутган ўрнини аниқлаш 
мумкин. 
Фурье формуласи бўйича иссиқликни ўтказилиши қуйидагича ифодаланади: 
Иссиқлик ажратиш =
(
) (
)
калинлиги
г
катламинин
хаво
якин
унга
ва
терининг
см
Тсек
Т
Т
с
к
−
−
*
*
3
2
= 
6*10
6
*5*10
3
(32
0
-22
0
)*10*86400 (
бир кеча кундуздаги сониялар сони) = 6*10
-
6
*5*10*10
3
*10*86400 = 518400
ккал/см
2
/
сутка/
0
С = 518,4 ккал/см
2
/
сутка 
0
С 
Бу ерда: 
К- терининг иссиқлик ўтказувчанлик коэффиценти 
С- иссиқлик ажратувчи сатҳ см
2
Т
1
ва Т
2
- 
ҳавонинг температураси ва тананинг температураси
Агар 518,4 ккал ни бир суткалик умумий иссиқлик ўтказишни 20% ни ташкил 
қилади деб қабул қилинса, у вақтда умумий иссиқлик ажратилиши 2090 ккалга тенг 
бўлади ва у инсонлардаги асосий моддалар алмашувининг юқори чегарасига мос 
келади. 
Иссиқликни парчаланиш йўли билан ажратилиши қуйидаги формула билан 
ифодаланади.
Парланиш = 0,25 (Т с макс-ПТ) (0,5) 
Парчаланиш 1 сонияда 
Т макс – тана сатҳи (34
0
С) 
ПТ – парларнинг ҳаводаги таранглиги (20
0
С) 
Т – ҳаво ҳаракатининг тезлиги 
11.2. 
ИСИТМА 
Иситма – febris (лотинча) организмни шикастланишга нисбатан умумий 
реакцияси бўлиб, унинг энг асосий аломати бўлиб тана ҳароратини кўтарилиши 
ҳисобланади. 

---

206 
Иситма худди яллиғланишга ўхшаб жуда қадим дунёда ёзилган. Иситма ҳақида 
Гиппократ, Гален, Абу Али ибн Сино каби машхур одамлар ёзишган эди. Febris – 
сўзи лотинча сўз бўлиб, лотинча fervere – қайнамоқ, fervor – иситма сўзларидан келиб 
чиққан. Гален иситмани ғайри-табиий ҳарорат кўтарилган ҳолати сифатида (Color 
praeter nature) 
тушунтиради. Гиппократ иситмани қуйидагича таърифлайди. “ўт-сафро 
ва шилимшиқ” моддалар қизиганида, тананинг қолган қисмлари ҳам исийди ва бу 
иситма деб аталади. Иситма энг аниқ равишда иссиқ қонли сут эмизувчи ҳайвонларда 
ва инсонларда учрайди. Қушларнинг соғлом холатдаги тана ҳарорати +40
0
С га яқин 
ва шу туфайли иситма вақтида уларни тана ҳарорати сут эмизувчиларникига нисбатан 
унча юқори кўтарилмайди. Пойкилотерм ва совуқ қонли ҳайвонларда инфекциялар ва 
бошқа патоген қўзғатувчилар тана ҳароратини кўтарилишини чақирмайди, аммо 
уларда азот тутувчи бирикмаларнинг (оқсиллар, полипептидлар) парчаланишини 
кўпайиши кузатилади ва парчаланишнинг махсулотлари қонда ва сийдикда пайдо 
бўлади. 
Гомойтерм (тана ҳароратини ташқи муҳит ҳароратига боғлиқ бўлмаслиги) сут 
эмизувчи ҳайвонлар ҳамда инсонларда тана ҳароратининг доимийлигини сақлашга 
тўқималарнинг нисбатан юқори даражадаги иссиқлик сиғими (жисмни иситишга 
берилувчанлиги, масалан: сувнинг иссиқлик сиғими 25
0
С да ва 760 мм босимда 75,15 
Джоульга тенг) имконият беради. Уларнинг тўқималарини иссиқлик сиғими 
сувникига яқин. Сувнинг иссиқлик сиғимини 1 тенг деб қабул қилинган. Қон учун бу 
кўрсатгич 0,82-0,99 мушаклар учун 0,8, ёғ тўқимаси ва найсимон суяклар учун 0,7, 
зич суяклар учун 0,3 га тенгдир. 
Инсон танасининг ҳарорати кўп сут эмизувчиларга қараганда 1-2
0
С 
пастроқдир. (3-Жадвалга қаранг)