Patogen mikroorganizmlar

3.2. Patogen mikroblarning toksinlari.

Patogen mikroblarning bir qancha xossalari ularning odam va hayvonlar organizmiga nisbatan agressivligini ta‘minlaydi. Mikrob­larning toksinlari yanada ko’proq ahamiyatli. Patogen mikroblar ikki xil toksin: ekzotoksin va endotoksin ishlab chiqaradi.

Mikrob hujayrasidan tevarak–atrofdagi muhitga osongina diffuziya­lanib chiqadigan zaharlarni ekzotoksinlar deyiladi. Endotoksinlar mikrobning hujayra tanasiga mahkam bog’liq bo’lib, mikrob tanasi yemi­rilgandan keyingina yuzaga chiqadi. Hamma patogen mikroblarning endo­toksinlari bor. Patogen mikroblardan faqat ba‘zilari – difteriya tayoqchasi, qoqshol, gazli gangrena, botulizm tayoqchalari, stafilokokkilar, streptokokklar va boshqa mikroblar ekzotoksin ishlab chiqaradi.

Ekzotoksinlar kimyoviy tarkibi jihatidan oqsil moddalarga kiradi.

Ekzotoksinlarning xossalari. Ekzotoksinlar spetsifikligi bilan ajralib turadi. Buning ma‘nosi shuki, ekzotoksinlarning organizmga ta‘siri muayyan organ va to’qimalarning ko’proq zararlanishida ko’rinadi. Masalan, qoqshol ekzotoksini nerv sistemasiga zarar yetkazadi, natijada bemorning muskullari tortishadi; difteriya ekzotoksini yurak–tomirlar sistemasiga, buyrak usti bezlariga zarar yetkazadi va h.

Ekzotoksinlar bir muncha kam chidamliligi bilan ta‘riflanadi; isi­tish, yorug’lik va turli kimyoviy moddalar ta‘sirida oson parchalanadi. Ek­zotoksinlarning yana bir xossasi shuki, ular g’oyat kichik dozada ta‘sir etadi. Mikroblarning ekzotoksinlari eng kuchli zaharlardan biridir.

Hayvon organizmiga kirgan ekzotoksinlar darhol ta‘sir ko’rsatmay, muayyan inkubatsion davr – bir necha soat, bir sutkaga qadar va undan ortiq vaqtdan keyin ta‘sir etadi. Ekzotoksinlarning turli kimyoviy zaharlardan muhim farqi ham shu.

Endotoksinlar ekzotoksinlardan farq qilib, qat‘iy spetsifik bo’lmaydi va organizmga kiritilgan taqdirda bosh og’rig’i, darmonsizlik, halloslash va shu kabi umumiy zaharlanish belgilarini yuzaga chiqaradi. Endotoksinlar ekzotoksinlarga nisbatan chidamliroq; ba‘zi endotoksin­lar hatto qaynatishga ham chidaydi. Endotoksinlar kimyoviy tarkibi bilan ham ekzotoksinlardan farq qiladi, chunki ular oqsil moddalardan emas, balki polisaxaridlar va lipoproteidlardan tuzilgan. Endotoksinlarning organizm uchun zaharliligi ekzotoksinlarnikidan ancha kam.