Aylantiruvchi burovchi moment

4 .12-rasm. 
Osmaning 
prinsipial sxemasi: 
1-g ‘ildirak; 2-ko ‘prik
to 'sini; 3-amortizator;
4-porshen;
5,6 - klapanlar;
7- 
porshen shtoki; 8-
avtomobil ramasi; 9-
yo'naltiruvchi qism; 10-
prujina
272

---

I
»1
Iran va ko'prikni g'ildirak aylanish yo'nalishiga teskari buruvchi 
пи MiRMilni hamda yondan ta’sir etuvchi kuchni (markazdan qochirma, 
\ * Mulan ta’sir etgan turtki, qiya tekislikda harakatlanganida og'irlik
I ne liining bitta tashkil etuvchisi) qabul qiladi.
( )smaning ish jarayonida yetakchi g'ildirakka transmissiyadan
I cllirilgan burovchi momentning itaruvchi R t kuchi yo'naltiruvchi 
ip .iii (9) orqali kuzov (rama)ni oldinga suradi, elastik qism (10) yo‘1 
n o tek islik la rid a n u z a tila y o tg a n tu rtk ila rn i yu m sh atad i va 
.n'ndiruvchi qism elastik qism hisobiga vertikal yo‘nalishda 
liarakatlanayotgan kuzov (rama) tebranishini so‘ndiradi.
Osmaning yo'naltiruvchi qismi nafaqat ko'ndalang, bo'ylama, 
\ i )iulan ta’sir etayotgan kuchlarni uzatadi, balki g'ildirakning kuzov 
(ram a)ga nisbatan harakatini ham belgilaydi. Y o'naltiruvchi 
qismining turiga qarab osmalar mustaqil va nomustaqil turlariga 
bo'linadi.
Mustaqil osmalarda chap va o'ng g'ildiraklar bir-biri bilan 
bog'lanmagan bo'lib, chap (yoki o'ng) g'ildirakka yo'l notekisligidan 
ta’sir etgan turtki o'ng (yoki chap) g'ildirakka uzatilmaydi. Bunga 
zamonaviy avtomobillar VAZ, GAZ, ZIL, Tiko, Neksiyalarning 
old osmalari misol bo'la oladi.
Nomustaqil osmalarda esa chap va o'ng g'ildiraklar bir-biri bilan 
bog'langan bo'lib, chap (yoki o'ng) g'ildirakka yo'l notekisligidan 
ta’sir etgan turtkilar o'ng (yoki chap) g'ildirakka uzatiladi. Yengil 
av to m o b illard a n VAZ, G A Z, Z IL , T iko, D am as, N eksiya 
avtomobillarining orqa osmalari, yuk avtomobili va avtobuslarning 
oldingi va orqa osmalari misol bo'la oladi.
G 'ild ira k la rn in g y o 'lg a n isb a ta n h a ra k a tla n is h i uning 
kinem atikasini belgilaydi. Osm a kinem atikasi uning kuzov 
(rama)ining avtomobilning bo'ylama o'qiga nisbatan tebranishini 
t a ’m inlaydi va tra n s p o rt vo sitasin in g yurish ravonligi, 
boshqariluvchanligi, turg'unligi kabi ekspluatatsion xususiyatlariga 
faol ta ’sir etadi.
Kinematikasiga ko 'ra mustaqil va nomustaqil osmalar g'ildirak 
avtomobilning bo'ylam a o'qiga perpendikular, burchak ostida, 
parallel tekislikda tebranadigan turlariga bo'linadi. G 'ildirak 
avtomobilning bo'ylama o'qiga parallel tebranadigan turiga ZAZ- 
968 avtomobilining old osmasi, yengil avtomobillarning shtanga- 
p ru jin a li osm alari; b u rch a k o stid a teb ra n ad ig a n ig a yengil 
avtomobillarning old osmalari, parallel tebranadiganiga ressorali 
osmalar misol bo'la oladi.
273

---

Osmalarning elastik qismi yo‘1 notekisliklaridan uzatilayotgan 
turtkilarni kamaytirib avtomobilning yurish ravonligini yaxshilaydi. 
Elastik qismning prujina, ressora, torsion, pnevmoballon va h.k. 
turlari mavjud 
(4.13-rasm).
Prujinalar yumaloq ko‘ndalang kesimli po‘lat simdan silindrik 
va bochkasimon qilib yasalishi mumkin. U faqat tik yo'nalishdagi 
kuchlarni qabul qilishga m o‘ljallangan, shuning uchun ham u 
yo‘naltiruvchi qism bilan mahkamlanadi.
Torsionlar ham elastik qismning turi bo ‘lib, u metall sterjendan 
iborat 
(4.13-rasm, b).
Sterjen bir butun yoki birlashtirilgan bir xil 
k o ‘ndalang kesimli, burilishga ishlovchi plastinalardan iborat. 
T orsionning bir uchi kuzovga, ikkinchisi osma richaglariga 
mahkamlanadi. Natijada g‘ildirak va kuzovning elastik bog‘lanishi 
torsionning buralishidan hosil boiadi.
Ressoralar osmaning elastik qismi sifatida eng ko ‘p tarqalgan 
(4.13-rasm, a).
U har xil uzunlikka va egrilikka ega listlarning 
yiginasidan iborat. H ar xil egrilikka ega listlarning boiishi, ressora 
yigilganda listlarning bir-biriga jips yaqinlashishiga va asosiy 
listning kamroq yuklanishiga olib keladi. Hamma listlar markaziy 
bolt (2) bilan mahkamlanadi, undan tashqari xomutlar (3) ham ushlab 
turadi. Zanglamasligi uchun va listlar orasidagi ishqalanishni 
kamaytirish maqsadida grafit suriladi, yengil avtomobillarda esa 
listlar o itasig a nometall qistirmalar (4) qo‘yiladi. Ressora asosiy 
listining (
1
) uchlari ram aga sharnirli m ahkam lanadi, natijada 
harakat davrida uning uzunligi o ‘zgarish imkoniyatiga ega. Og‘ir 
yuk koiaradigan avtomobillarda ressoraga qo‘shimcha ressora osti 
ressorasi ham mahkamlanadi. Uning o'rnatilish sababi, ressora 
bikrligini yuk o‘zgarishiga mos o‘zgartirish, natijada avtomobilning 
yurish ravonligini yaxshilashdir. Ressora m ustaqil b o im a g a n
b)
4.13-rasm. 
O sm a elastik qism larning turlari:
a) ressora; b) torsion; d) pnevmoballon. 1-asosiy list; 2-markaziy bolt;
3-xomut (qisgich); 4-maxsus qistirma; 5-bolt; 6-siquvchi xalqa;
7-ajratuvchi xalqa; 8-elastik qobiq
274

---

’ •malarda ishlatiladi va bir vaqtda elastik, ham yo'naltiruvchi 
<|i .inlar vazifasini bajargani, uning afzalligi hisoblanadi. Hozirgi 
inion yuk avtomobillari va avtobus osmalarida siqilgan havo 
Insobiga elastik bo'lgan ballonlar ishlatiladi 
(4.13-rasm, d).
Bu turdagi 
• l.istik qismda havo bosimini o'zgartirish hisobiga uning bikrligini 
t 'i l Hi ish-kamaytirish imkoniyati borligi uning afzalligidir. Ballonlar
11 
ki yoki uch seksiyali bo'lib, uning har bir bo'linmasi (
8
) bo'luvchi 
\.ilqa (7) bilan ajratilg ^ . Ballon bo'linmalari (
8
) ikki qavatli rezina 
korddan iboratdir. Bundan tashqari, ballonni mahkamlash uchun 
siquvchi xalqa (
6
) bor. Ballonlardagi bosim 0,3-0,5 MPa bo'lib, 2-3
l yuk ko'tarishi mumkin. Ballonlarning kamchiligi — faqat tik 
• > nalishdagi yukni qabul qila olgani uchun chidamliligi kamdir.
Rezina elastik qismlar ham mavjud bo'lib, ular osm alarda 
qo'shimcha elastik qism sifatida g'ildiraklarning yuqori va pastga 
harakatini chegaralovchi bufer sifatida qo'llaniladi.
O sm alarning elastikligi avtom obil kuzovining ko'n d alan g
lekisligida og'ishiga olib keladi. N atijad a kuzov k o 'n dalan g 
lek islikda burchakli tebranadi, bu esa yo'lovchiga noqulaylikni sodir 
etadi.
Stabilizator 
(4.14-rasm)
avtomobilning ko'ndalang tekislikdagi 
lurg'unligini yaxshilaydi.
Stabilizatorlar yengil avtomobillarning mustaqil old osmalarida 
o'rnatiladi, lekin zaruriyat bo'lsa, orqa osmalarda ham qo'llaniladi. 
Stabilizator P simon shaklda bo'lib, yumaloq elastik po'lat sterjendan
(1) yasaladi. Sterjen ( I )ning 
o'rtasidan rezina tayanch (
2
) 
yordamida kuzovga m ah­
kamlanadi. Sterjen uchlari 
ikkita ustun (3) bilan rezina 
y o stiq c h a la r yord am id a 
osma richaglariga sharnirli 
mahkamlanadi. Lekin b a’zi 
konstruksiyalarda sterjen
(
1
) richagga to 'pp a-to 'g'ri 
mahkamlanishi ham mum­
kin.
K o'ndalang turg'unlik 
sta b iliz a to rin in g ishlash 
prinsipi quyidagicha. Avto­
m obil 
b u rila y o tg a n id a