Бошланғич таълим кафедраси

босқичи, деб номлаймиз. 
Тавсиялар. Аниқланилишича, кичик мактаб ѐшидаги ўқувчиларда ҳам, 
МТМ тарбияланувчиларида ҳам сиѐсий ижтимоийлашув ИИга нисбатан 
тезроқ содир бўлар экан ва бунда сиѐсий-психологик технологияларнинг 
роли ўзига хос аҳамият касб этар экан. Масалан, мактабга қадам қўяѐтган 
деярли ҳар бир бола «Ўзбекистон Республикаси байроғи», «Ўзбекистон 
Республикаси герби» «Ўзбекистон Республикаси Президенти»ни танийди ва 
«Ўзбекистон Республикаси мадҳияси» сўзларини (қисман бўлса ҳам) ѐддан 
айта олади. Лекин тўртинчи давлат рамзи ҳисобланган «Ўзбекистон 
Республикаси миллий валютаси»ни фарқламайди (фақат айрим 200, 500, 
1000 сўмлик банкнотлар бундан мустасно) ѐки у тўғрисида умуман 
маълумотга эга саналишмайди. Бу ҳақида ҳам уларга тушунча берилиши 
лозим деб ўйлаймиз. 
Фойдаланилган адабиѐтлар 
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 
―Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар 
стратегияси тўғрисида‖ги ПФ-4947-сонли Фармони // Ўзбекистон Республикаси 
қонун ҳужжатлари тўплами. – 6 (766)-сон, 2017. – Б. 25-150. 
2. Абдуллаева Ш. Пул, кредит ва банклар. – Т.: «Молия», нашриѐти, 2000. 
– Б. 6. 
3. Абрамова С.Б. Социологический подход к исследованию денег: 
основания и перспективы // Известия Уральского государственного 
университета (Общественные науки). – 2009. – № 4 (70). – С. 133–141. 
BOSHLANG‟ICH SINFLARDA ALISHER NAVOIYNING
“HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDAGI TARBIYAVIY
HIKMATLARDAN FOYDALANISH
 
Tajbenova Saule Sarsengaliyevna - NDPI 
Boshlangich ta‟lim kafedrasi dotsenti, p.f.f (Phd) 
 
O‗zbek xalqining ulug‗ mutafakkiri, ma‘rifatparvari va buyuk shoiri Alisher 
Navoiy yoshlarni tarbiyalash ishiga alohida e‘tibor berdi. U bolalarni ilm-hunarni, 
mehnatni sevishga undab, o‗rganilgan ilm va hunarni xalq, vatan yo‗lida sarf qilish 
zarurligini o`z asarlarida ta`kdlab o`tdi. 
Alisher Navoiy o`zbek tilida birinchi ―Xamsa‖ yozgan shoir sifatida mashhurdir. 
Bu besh dostondan iborat majmuaning birinchi dostoni falsafiy-didaktik 

---

37 
mazmundagisi ―Hayratul-abror‖ hisoblanadi. ―Muhokamatul-lug`atayn‖ asarida 
shaxsan Navoiy o`zi ta`kidlagan ―Hayratul-abror‖ Sharqda birinchi bo`lib fors tilida 
―Xamsa‖ yozgan ulug` ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviyning ―Maxzanul-asror‖ 
dostoniga javoban yozilgan. Lekin shu tipdagi dostonlarni qiyosiy o`rganish shuni 
ko`rsatadiki, Navoiyning bu asarini yuzaga kelishida Amir Xusrav Dehlaviyning 
―Matlaul-anvor‖, Abdurahmon Jomiyning ―Tuhfatul-ahror‖ kabi dostonlarining ham 
katta roli bo`lgan. Masalan, Navoiy ―Xamsa‖ning XIII bobida hikoya qilishicha, 
bevosita Jomiyning ―Tuhfatul-ahror‖ dostonini o`qib, shundan ta`sirlanib qo`liga 
qalam olgan va ilhomlanib o`z «Xamsa»sining ushbu dostonini yozishga kirishgan. 
―Hayratul-abror‖ning boshlanish qismi bir necha kirish boblaridan tashkil 
topgan. Ikkinchi xil qilib aytganda, dostonning boshlanish qismidagi bir necha boblar 
uning kirish qismini tashkil etadi. Shularning mazkur birinchi bobida Navoiy Islom 
dinining asosiy kitobi bo`lgan Qur`on birinchi surasining mashhur bosh jumlasi — 
«Bismillohir rahmonir rahim» («Mehribon va rahmli Olloh nomi bilan 
boshlayman»)ning poetik sharhi berilgan. Bunda ushbu arabiy jumladagi har bir 
so`zning harfiga katta ma`no berilgan.
Alisher Navoiy ta‘lim-tarbiya to‗g‗risidagi fikrlarini ko‗proq barkamol insonni 
ifodalovchi ijobiy obrazlar yaratish orqali bayon qiladi. Ilm-ma‘rifat, axloq-odob 
masalalariga doir fikrlarini esa ilmiy-falsafiy va didaktik asarlarida bayon qiladi. 
Navoiy aql kuchiga cheksiz ishonadi, komil ishonch bilan ilm-fanning fazilati juda 
katta, deb hisoblaydi. 
―Hayrat ul-abror‖ asarining bir necha boblari odob-axloq va ta‘lim-tarbiya 
masalasiga bag‗ishlangan. Navoiy bu dostonning oltinchi maqolotida odob va 
kamtarlikni ulug‗lab, ta‘lim-tarbiyaga doir qimmatli fikr-mulohazalarini bayon qilish 
bilan birga, takabbur va odobsiz kishilarni qattiq qoralaydi. Shoir dostonning bu 
maqolotida bola tarbiyasi, uni o‗stirish, o‗qitish va balog‗atga yetkazish hamda bu 
borada ota-onalarning vazifalari haqida batafsil fikr yuritadi. Shoir yoshlarni ota-
onaning xizmatini bajarishga, ularni hurmat qilishga, ularga nisbatan hamisha mehr-
muhabbatli bo‗lishga chaqiradi, ota-onani oy va quyosh deb ta‘riflaydi: 
Boshni fido ayla ato qoshig„a, 
Jismni qil sadqa ano boshig„a… 
Tun-kunungga aylagali nurposh, 
Birisin oy angla, birisin quyosh [1] 
Dostonning sakkizinchi maqolotida Navoiy yolg‗izlikka nisbatan ko‗pchilik – 
jamoatni ulug‗lab, kishilarning bir-birlari bilan ahil, do‗st bo‗lishlarini istaydi: 
…Yo„q hunari yolg„uz esa, o„z ishi, 
Qayda kishi sonida yolg„uz kishi? 
Fard kishi davrda topmas navo, 
Yolg„uz ovuchdin kim etmish sado?… 
―Hayrat ul-abror‖ning o‗ninchi maqoloti rostgo‗ylik, halollik va to‗g‗rilikka 
bag‗ishlangan. Navoiy unda kishilarni rostgo‗y va to‗g‗ri bo‗lishga chaqiradi, 
yolg‗onchilik va egrilikning zararli oqibatlarini keskin fosh etadi. Shoir yolg‗on 
so‗zlashning yomon oqibatini ―Sher bilan Durroj‖ masalida ovchining tuzog‗iga 
tushgan Durroj timsolida hikoya qiladi [2]. 

---

38 
Dostonning o‗n birinchi maqolotida Navoiy ilm-fanga, ilm ahliga yuksak baho 
beradi. Kishilarni ilm olishga, olimlarni izzathurmat qilishga chaqiradi. Shu bilan 
birga, shoir o‗sha davrda mehnatkash va musofir talabalarning ilm olish yo‗lida 
chekkan mashaqqatlaridan, ilm-fan egalarining muhtojlikda yashaganlaridan afsus-
nadomatlar chekadi. 
Navoiy ilmdan amalda foydalanish zarurligini ta‘kidlaydi: 
Ilm, Navoiy, senga maqsud bil, 
Endiki ilm o„ldi amal aylagil. 
Navoiy yaramas odat va xulq-atvorlarni shafqatsiz qoralashi, oliyjanob insoniy 
fazilatlarni qadrlashi, bolalarni o‗qish, o‗rganish va yuksak odobli, a‘lo xulqli 
bo‗lishga chaqirishi katta ahamiyatga ega bo‗lib, bolalar adabiyotining shakllanishida 
juda muhimdir. Uning bir qator axloqiy-ta‘limiy qarashlari hozirgi kunda ham o‗z 
qadr-qimmatini saqlab kelmoqda. 
Navoiy me‘rosi go‘yoki bir ummon! Bu ummonning sir-asrorlarini chuqur 
o`rganish va kelajak avlodlarga yetkazish biz yoshlarning o‘z oldimizga qo‘ygan 
maqsadlarimizdan biri bo‘lmog‘i lozim. Shunday ekan, boshlang‘ich sinflarda 
yuqorida keltirilgan hikmatlardan foydalangan holda dars jarayonlarida samarali 
foydalanilsa, tarbiya jarayonida o‘qituvchi o‘ylaymizki, o‘z ko‘zlagan masadiga 
yetadi.