|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
143
д) олд қўшимчалар ва феълларни бошқаришнинг семантик хусусиятларига эга бўлиш - ҳар
бир феъл ва олд қўшимчалар улар белгилаган сўзларда тегишли ҳолатлар мавжудлигини талаб
қилади (аниқ бир ишни бошқариш).
Ушбу ҳолатлар тўплами ушбу предлог ва феълларнинг маъносига боғлиқ (масалан, фақат
предлог ҳолатини бошқариш, ёзиш эса датив, айблов, инструментал ва предпозицион ишларни
бошқаради).
Агар бирор-бир лингвистик боғланиш тан олинса, уни қамраб олган элементларда
қуйидаги амалларни бажариш мумкин:
- муайян шартларга жавоб бермайдиган барча синфларнинг сўзларини лексик ва грамматик
синфлар рўйхатидан олиб ташлаш (масалан, уларнинг хусусиятлари орасида номинатив ҳолат
мавжуд бўлган синфлардан ташқари барча синфларни олиб ташлаш);
- сўзлар орасидаги боғлиқликни белгилаш (масалан, номинатив ҳолатдаги феъл-атвор);
- сўзни жумланинг алоҳида сўзлари тўпламидан чиқариб ташлаш ва уни қарамлик турини
кўрсатувчи асосий сўзлардан бирига қўшиш, яъни, сўз боғлиқ бўлади ва таҳлил қоидаларини
соддалаштириш учун синтаксис дарахтни қуришнинг кейинги босқичларида кўриб чиқилмайди.
5-қадам. Манба матнини семантик таҳлил қилиш. Ушбу босқичнинг асосий мақсади -
боғлиқлик дарахтига асосланган ноаниқликни ҳал қилиш. Бунинг учун дастлаб асосий сўзларнинг
ноаниқлиги ҳал қилинади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, жумладаги сўзларнинг тескари
тартибида қўшни таянч сўзларни жуфт равишда мослаштириш тавсия этилади. Битта лексик-
грамматик синф барча асосий сўзлар билан таққослангандан сўнг, “уларга боғлиқ” сўзлари “мос
келди”. Қариндош сўзларнинг лексик ва грамматик синфларини танлаш параметрлари боғлиқлик
турига ва асосий сўзнинг лексик ва грамматик синфига қараб танланади.
Ноаниқликни олиб ташлаш учун намунавий қоида:
Агар отонимнинг сифати-қатнашувчиси олдидан вергул қўйилса, у ҳолда сўз таркибидаги
сифатдош сўз шаклини олиб ташлайди. Акс ҳолда, қўшма сўз шакллари олиб ташланади.
6-қадам. Қурилган синтаксис дарахтни таржима қилиш. Таржима жараёни қуйидаги
босқичлардан иборат:
а) қарамлик дарахтининг таянч сўзларини (феъллардан ташқари) сўзма-сўз таржима қилиш
асл лексикограмма синфи билан амалга оширилади;
б) бошланғич хусусиятлар сифатида жинс хусусиятига эга бўлган асосий сўзлар
рўйхатидан феъллар учун бир хил парадигманинг кўп феълларига сингулар ва гендер белгилари
билан таржима қилиш; бошқа феъл шакллари учун таржима асл лексик ва грамматик
хусусиятларни сақлаб турганда амалга оширилади;
в) қарам сўзлар учун, таржима натижаси – бу қарамлик тури ва асосий сўзларнинг лексик
ва грамматик синфлари асосида аниқланадиган сўзлар тўплами (масалан, сифатлар таржимаси
бутун парадигма, аксарият талаффузлар асл ҳолатлар сақланиб қолганда таржима қилинади) -
охирги лексик хусусиятлар синтез босқичида аниқланади.
Шунингдек, ушбу босқичда таржима жумласи бўлган сўзларни таҳлил қилиш амалга
оширилади. Таржима натижасида ибора изчил бўлиши керак. Бунинг учун, бу ҳолат аниқланганда,
асосий иборалар асосида боғлиқлик дарахти тўлдирилади.
7-қадам. Таржима қилинган дарахтни тасдиқлашни амалга ошириш. Таржима қисман
изчил боғлиқлик дарахтига олиб келади. Тўлиқ келишувга эришиш учун дарахтларни қуриш
босқичида ишлатилган ноаниқликни якуний ҳал қилиш тартибига ўхшаш жараёнлардан
фойдаланиш кифоя. Таржима қарамлик дарахти асосида амалга оширилганлиги сабабли, ушбу
жараён сизга таклиф қилинган тилда изчил тақдимотни олиш имкониятини беради.
Кейин дарахтга асосланиб, ҳосил бўлган жумлалар тузилади. Бунинг учун пайдо бўлган
тилнинг луғатидаги ҳар бир сўз учун собит лексик ва грамматик синфга мос келадиган маълум бир
сўз шаклини олиш учун қидирув амалга оширилади. Бундан ташқари, натижада олинган сўзлар
таҳлилда асл сўздан олиб ташланган бўлса, олд қўшимчаларнинг таржималари билан
тўлдирилади.
8-қадам. Бу қадам сўнги қадам бўлиб, юқорида бажарилган қадамлар натижасини файлга
ёки хотира буферига сақлайди [Пруцков, 2014: 119-133; Леонтьева, 1990; Мамедова, 2000].
Do'stlaringiz bilan baham: |
