Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 

---

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
141 
ИККИ ТИЛЛИ ЭЛЕКТРОН ТАРЖИМАДА СЎЗЛАРНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ 
АЛГОРИТМИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ 
DEVELOPMENT OF AN ALGORITHM FOR WORD ANALYSIS IN BILINGUAL 
ELECTRONIC TRANSLATION 
 
Назирова Элмира Шодмановна
*
58
Абидова Шахноза Баходировна
*
59
Жамолов Нарзулло Файзулла угли
*
60
 
Annotatsiya: 
Maqolada ikki tilli tarjimani amalga oshirishda tarjima jarayonida so‘zlarning 
morfologik va lingvistik tahlili muhokama qilinadi. Bu yerda matnni tarjima qilish jarayonida 
bajariladigan ketma-ketliklar tahlil qilinadi va har bir qadam uchun tushunchalar berilgan. 
Kalit so‘zlar: 
elektron tarjimon, morfologiya, lingvistika, algoritm, tahlil
 
Annotation:
The article discusses the morphological and linguistic analysis of words in the 
translation process in the implementation of bilingual translation. Here, the sequences that are 
performed in the text translation process are analyzed and concepts are given for each step. 
Keywords:
 electronic translator, morphology, linguistics, algorithm, analysis 
Электрон таржиманинг назарий асосларини яратиш зарурияти тилшуносликда 
структуравий, амалий, математик тилшунослик деб номланган янги йўналишни шакллантиришга 
олиб келди. 
Биринчи ЭТ тизимлари тўғридан-тўғри (сўзма-сўз) таржима стратегияси билан ажралиб 
туради. ЭТ қурилишига бундай ёндашувнинг моҳияти шундан иборатки, кириш тилидаги 
бошланғич матн аста-секин бир қатор босқичларда чиқиш тилининг матнига айлантирилади. 
Айлантиришлар кириш тилидаги сўз (ибора) чиқиш тилида унинг луғавий эквиваленти билан 
алмаштирилиши билан амалга оширилади. Аниқки, тўғридан-тўғри таржима стратегиясидан 
фойдаланган биринчи авлод тизимларида умуман тил тизимининг ишлашини моделлаштиришга 
ҳожат йўқлиги аниқдир. Бундай тизимларнинг ишлаши учун сўз бирикмаларини ёзиш қоидалари 
eтарличадир. Камдан-кам ҳолларда тизим луғатида, яна берилган ноаниқ ибораларни таржима 
қилиш учун контекст таҳлили ўтказилади. Шуни ёдда тутиш керакки, тўғридан-тўғри таржима 
стратегияси тушуниш ва синтез ўртасидаги фарқни ажратмайди, чунки улар луғат 
ёзишмаларининг қоидаларига мувофиқ ўзгартирилишдан деярли четлаштирилади. Тўғридан-тўғри 
таржима ҳар доим маълум бир тил жуфтлигига боғлиқ. Масалан, кириш тилидаги ибораларнинг 
ноаниқлигига фақат чиқиш тили учун зарур бўлган даражада рухсат берилади. Биринчи авлод 
тизимлари, асосан, 40-йилларнинг охири 60-йилларнинг ўрталарида яратилган. Тўғридан-тўғри 
таржима қилиш стратегиясининг сезиларли ўзгариши узатиладиган тизимларда мавжуд кириш 
тилининг лексемаларини чиқиш тилининг луғат ёзишмаларига алмаштириш билан қисқартириб 
бўлмайдиган, ўзаро фаолият операциялари босқичидир. 
Электрон таржимани амалга ошириш лингвистиканинг долзарб муаммоларидан бири 
ҳисобланади. Электрон таржимани амалга оширишда, энг аввало, матнни лингвистик таҳлилни 
амалга ошириш керак бўлади. 
 
Матнни лингвистик таҳлил қилиш бу ўқилган нарсанинг шахсий таассуротларини узатиш 
эмас, балки унинг мазмуни, шакли, тузилиши ва бошқалар нуқтаи назаридан ушбу асарни жиддий 
ўрганиш, тайёрланмаган тадқиқотчи учун матнни лингвистик таҳлил қилиш қийин, шунинг учун 
ушбу муҳим ишни бошлашдан олдин, асосий шартларни кўриб чиқиш керак.
 
Қуйида электрон таржиманинг лингвистик таҳлилини амалга ошириш алгоритмини кўриб 
чиқамиз: 
1-қадам. Дастлабки қадамда, энг аввало, матн жумлаларини файлдан ёки хотирадаги 
буфердан олиш. 
2-қадам. Жумлаларни сўзларга бўлиш ва жумлаларни чегараларини белгилаш. 
58
*
Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ, т.ф.д., доцент, [e-mail]
59
* Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ, катта ўқитувчи, [e-mail]
60
* Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ, магистрант, [e-mail] 

---