O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 
 
 
Te
Qo
ʻ
lyozmada: 
alohida
so
ʻ
z oxirida 
so
ʻ
z o
ʻ
rtasida 
so
ʻ
z boshida 
Masalan:
(se) harfi arabcha so
ʻ
zlarga xos. 
(se) harfi satr chizig
ʻ
ida yoziladi. Tish oralig
ʻ
i 
s
undosh 
tovushini ifodalaydi. Demak, o
ʻ
zbek tiliga faqat arab tilidan kirib kelgan so
ʻ
zlardagina ishlatiladi. 
alohida
so
ʻ
z oxirida 
so
ʻ
z o
ʻ
rtasida 
so
ʻ
z boshida 

---

165 
Se harfi ustki va ostki tishlar o
ʻ
rtasida talaffuz qilinadi. Bunday tovush o
ʻ
zbek tilida mavjud 
emas. U arab tiliga xos tovushni ifodalaydi. Uning artikulyatsiyasida til uchini tishlar orasiga 
shunday joylashtirish kerakki, u yuqoridagi tishlarga mahkam jipslashib tursin. Shunda til uchi 
bilan pastki tishlar orasida kichik tirqish qoladi. Nutq a‗zolarining shunday holatida 
se 
fonemasi kuch bilan talaffuz qilinadi. Muttasil harflar sirasiga kiradi, ya‘ni yozuvda har ikkala 
tomondan keladigan harflarga bog
ʻ
lanib yoziladi. Shuning uchun to
ʻ
rt xil yozilish shakliga ega: 
Harflar 
ifodalagan tovushlar
Yozilish shakllari
Harflarning 
nomlanishi
So
ʻ
z 
oxirida
So
ʻ
z 
o
ʻ
rtasida
So
ʻ
z 
boshida 
Alohida 
holda
S
 
 
 
 
Se
Qo
ʻ
lyozmada: 
alohida
so ‗z oxirida 
so ‗z o ‗rtasida 
so ‗z boshida 
Masalan: 
Yozuv taxtasiga ko
ʻ
rinarli qilib quyidagi jadval qo
ʻ
yiladi: 
Bilaman 
Bilmoqchiman 
Bilib oldim 
Talabalar yangi mavzuni o
ʻ
zlashtirish jarayonida ushbu jadvalni to
ʻ
ldirib ketadilar. 
O
ʻ
qituvchi talabalar mavzuni o ‗zlashtirib bo
ʻ
lganlaridan keyin iloji boricha ko
ʻ
proq talabalardan 
yuqoridagi jadvalning bilmoqchiman grafasi bo
ʻ
yicha fikrlarini so
ʻ
raydi va berilgan fikrlarni 
yozuv taxtasidagi jadvalga yozib boradi. Fikrlar yozib bo
ʻ
lingandan keyin ushbu grafa bo
ʻ
yicha 
talabalar tushunmagan manba o
ʻ
qituvchi tomonidan tushuntirib beriladi.
O
ʻ
tkazilish tartibi: 
1 -qadam:Katta qog
ʻ
ozga yoki yozuv taxtasiga BBB jadvali chiziladi. 
2-qadam: 
(be) shaklidagi harflar haqida nimalarni bilasiz? degan savol qo
ʻ
yiladi va juftlik 
yoki kichik guruhlarda birinchi ustunni to
ʻ
ldirish uchun aqliy hujum o
ʻ
tkaziladi. 
3-qadam: Butun guruh o
ʻ
quvchilarining fikrlari jamlanib birinchi ustunga yoziladi. 
4-qadam:Ikkinchi ustunga shakllantirilgan savollar yoziladi (butun guruh ishtirokida). 
5-qadam: Yangi ma‘lumot beriladi (o
ʻ
qituvchi tomonidan og
ʻ
zaki, ko
ʻ
rgazmali usulni 
qo
ʻ
llagan holda yoki talabalar berilgan matnni mustaqil o
ʻ
qiydilar). Jumladan quyidagi matnni 
berish maqsadga muvofiq: 
.
139
 
6-qadam: a) yangi ma‘lumot o
ʻ
rganib chiqilgandan so
ʻ
ng o
ʻ
quvchilar e‘tibori ikkinchi 
ustunda aks ettirilgan yozuvlarga qaratiladi va matnda ushbu ustundagi savollarga olingan 
javoblar uchinchi ustunga yoziladi; 
139
Ashirboyev S. va b. Eski o‗zbek tili va yozuvi praktikumi. - T., 2006. B.19. 

---

166 
b) o
ʻ
quvchilardan yana qanday qo
ʻ
shimcha ma‘lumotlar olinganligi so
ʻ
raladi va ular ham 
uchinchi ustunga yoziladi; 
c) dastlabki bilimlar yangi olingan bilimlar bilan taqqoslanadi va tahlil qilinadi; 
d) javobsiz qolgan savollar bo
ʻ
lsa, o
ʻ
qituvchi ular yuzasidan ma‘lumotni qaysi manbalardan 
olish mumkinligini aytib o
ʻ
tadi. 
Eski o
ʻ
zbek yozuvini o
ʻ
rgatishda ―VENN‖ diagrammasidan quyidagi usulda foydalanamiz. 
Venn diagramma –grafik ko
ʻ
rinishda bo
ʻ
lib, olingan natijalarni umumlashtirib, ulardan bir butun 
xulosa chiqarishga, ikki va undan ortiq predmetni (ko
ʻ
rinish, fakt, tushuncha) tahlil qilish va 
organishda qo
ʻ
llaniladi
140
. Diagramma ikki va undan ortiq aylanani kesishmasidan hosil bo
ʻ
ladi. 
Masalan:
Maqsad: to
ʻ
rtta tushunchani taqqoslashda, turli va umumiy tomonlarini aniqlashda bilim va 
ko
ʻ
nikmalarni shakllantirishdir.
1-bosqich. Talabalar (sheriklari bilan) to
ʻ
rt doirani to
ʻ
ldiradilar, har bir doiraga to
ʻ
rt 
tushunchani e‘tiborli tomonlari sanab o
ʻ
tiladi. 
2-bosqich. Talabalarni kichik guruhlarga (4-5 kishidan iborat) birlashtirib, diagrammalarni 
taqqoslaymiz va to
ʻ
ldiramiz. 
3-bosqich. Kichik guruh talabalariga bu tushunchalarning umumiy xossalarini aniqlashni 
taklif etamiz. 
4-bosqich. Biron bir guruh vakili har bir tushunchaning o
ʻ
ziga xos tomonlaarini o
ʻ
qiydi. 
Boshqalar zarurat bo
ʻ
lganda uni javobini to
ʻ
ldiradilar. 
5-bosqich. Boshqa guruh vakillari to
ʻ
rtta tushunchani birlashtiruvchi (umumiy) xususiyat-
larni o
ʻ
qiydi. Boshqalar zarurat paydo bo
ʻ
lganda bu javoblarni to
ʻ
ldiradilar.