Buxoro davlat universitetining

k
tovushi 
g
tovushiga o‘tadi va bu holat yozuvda ham aks etadi: 
malak>malagi, 
ko‘ylak>ko‘ylagim.
G
tovushi
til orqa, sof portlovchi, jarangli undosh tovush bo‘lib, 
so‘z boshida 
(gulxan, gilam, go‘zal),
o‘rtasida 
(tugun, agar, egri)
va 
oxirida 
(barg, biolog, pedagog)
keladi. Bu tovush sof o‘zbekcha 
so‘zlar oxirida deyarli qo‘llanmaydi.
G
tovushi bilan boshlanadigan 
qo‘shimchalar
k
tovushi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda 
k
tovushiga aylanadi: 
ko‘k+ga > ko‘kka, boq+gan >boqqan. 
O‘zlashma 
so‘zlarda bunday o‘zgarish bo‘lmaydi: 
geologga, biologga.
Ng 
tovushi
til orqa, portlovchi-sirg‘aluvchi, burun, jarangli, sonor 
undosh tovush bo‘lib, so‘z boshida mutlaqo uchramaydi. So‘z 
o‘rtasida 
(yangi, bangi)
va oxirida 
(bodring, ong)
keladi. 
Q
tovushi
chuqur til orqa, sof portlovchi, jarangsiz undosh tovush 
bo‘lib, so‘z boshida 
(qadr, qovoq, qo‘l),
o‘rtasida 
(oqil, baqir, chuqur 
)
va oxirida 
(o‘roq, yo‘q,)
keladi. Bu tovush ayrim ko‘p bo‘g‘inli 
so‘zlar oxirida kelganida unli bilan boshlangan qo‘shimchalar 
qo‘shilsa, 
g‘ 
tovushiga almashadi: 
quloq+im>qulog‘im, to‘yoq+i 
>tuyog‘i.
To‘qson, maqtov, maqsad
kabi so‘zlarda esa 
x 
tovushiga 
o‘xshab talaffuz qilinadi. 
G‘
tovushi
chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangli undosh tovush 
bo‘lib, so‘z boshida 
(g‘azab, g‘ildirak, g‘o‘za),
o‘rtasida 
(dag‘al, 
og‘ir, o‘g‘ri)
va oxirida 
(tog‘, bug‘, tig‘ )
keladi.

---

51 
X
tovushi
chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh tovush 
bo‘lib, so‘z boshida 
(xabar, xurjun, xol),
o‘rtasida 
(paxta, axir)
va 
oxirida 
(six, mix)
qo‘llanadi.
 
H
tovushi
bo‘g‘izda hosil qilinadigan, sirg‘aluvchi, jarangsiz 
tovush bo‘lib, so‘z boshida 
(halol, hikoya, hukumat),
o‘rtasida 
(sayohat, ohu)
va oxirida 
(sayyoh, eh)
qo‘llanadi. Bu tovush asosan 
arab, fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda uchraydi.
 
2.2.3. Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishi 
Ma’lumki, unli tovushlar so‘zlarni shakllantirishda yakka holda, 
qo‘sh holatda va ketma-ket holda qo‘llanadi. Unlilarning yakka 
holatda kelishi o‘zbek tili tabiatiga xos bo‘lib, turli tipdagi ikki unli 
ketma-ket bir o‘rinda kelishi yoki bir xil unlining bir o‘rinda qo‘sh 
holda qo‘llanishi (poema, doim, sanoat, taajjub, matbaa) turkiy tillar 
taraqqiyotining keyingi davrlarida boshqa tillarning ta’siri, xalqlarning 
o‘zaro aloqasi tufayli paydo bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ao, 
oa, oi, ia, io kabi turli unlilarning ketma-ket bir o‘rinda kelish hollari 
mavjud: jamoat, faol, doira, .muomala kabi. 
Bir xil unlilarning aa, uu, ii, oo kabi qo‘sh kelish hollari uchraydi: 
taalluqli, shuur, badiiy, inshoot. Deyarli barcha undoshlar qo‘sh 
holatda (g, x, h, g‘ undoshlari bundan mustasno) qo‘llanadi: qubba, 
avval, sodda, mijja, lazzat, tayyor, ikki, alla, omma, tonna, oppoq, 
burro, issiq, o‘ttiz, iffat, achchiq, ishshaymoq, to‘qqiz. Bu undoshlar 
talaffuzda ham qo‘sh tarzda aytiladi. Bu hodisa aloqalarning 
kengayishi tufayli yangi so‘zlar hisobiga boyimoqda: musson, Anna, 
Emma, milliard, affiks. Qo‘sh unlilar so‘zning o‘rtasida (manfaat), 
so‘z oxirida (mutolaa), qo‘sh undoshlar esa so‘z boshida (ssenariy), 
o‘rtasida (qattiq) va oxirida (kongress) qo‘llanadi.
Turkiy tilga turli tipdagi undoshlarning so‘z oxirida ketma-ket 
(qator) kelishi qo‘sh undoshlarga nisbatan ancha ilgari o‘zlashdi: 
daraxt, g‘isht, payvand, Samarqand, baxt, xursand kabi. 
O‘zbek tilida oldin so‘z boshida undoshlarning ketma-ket kelish 
hollari yo‘q edi, rus tili va boshqa tillarning ta’sirida adabiy tilimizda 
bu holat ham paydo bo‘ldi: brom, drujina, ftor, grek, krem, stol, 
traktor, xrom, shkaf kabi. 

---

52