Buxoro davlat universitetining

Uslubiy xoslanganlik jihatidan o‘zbek tili leksikasi 
Leksema nutq uslubiga munosabatiga ko‘ra uslubiy betaraf va 
uslubiy xoslangan turlarga ajraladi. 
Uslubiy betaraf leksika
. Uslubiy betaraf leksema barcha 
uslublarda birdek va bab-baravar ishlatilaveradi va uning ifoda 
semalarida uslubga munosabat «uslubiy betaraf» deb beriladi: [kel], 
[bor], [o‘t], [ket], [kitob], [qalam], [stol], [mashina], [oq], [qora], [tez], 
[sovuq], [faqat], [lekin] va h. Lekin nutqda ko‘chma ma’noda 
ishlatilganda, bu ma’nosi bilan ayrim uslubga xoslanib qoladi. 
Masalan, [sovuq] leksemasi «xunuk» ma’nosida (sovuq rangli) faqat 
so‘zlashuv yoki badiiy uslubga xos. 
Uslubiy xoslangan leksika.
Uslubiy xoslangan leksikani uchga 
bo‘lish mumkin: a) kitobiy leksika; b) badiiy leksika; v) so‘zlashuv 
leksikasi. 
Ilmiy, rasmiy va publisistik leksikaga mansub birliklar 
umumlashtirilib, kitobiy leksika deb yuritiladi:
ilmiy leksikaga oid birliklar
: [integral], [meridian], [tangens], 
[olmosh], [bo‘lish], [ko‘paytirish];
rasmiy leksikaga oid birliklar
: [bayonnoma], [buyruq], 
[farmon], [qo‘mita], [sessiya], [tashkilot]; 
publisistik leksikaga oid birliklar
: [jangovar], [mafkura], 
[ilg‘or], [ittifoq], [jahon], [afkor].

---

167 
Bunday leksemaning uslubga xoslikni ko‘rsatuvchi ifoda semasi 
«ilmiy nutqqa xos», «rasmiy nutqqa xos», «publisistik nutqqa xos» 
deb belgilanadi.
Badiiy leksikaga ifoda semalari sirasida «badiiy nutqqa xos» 
semasi mavjud, badiiylik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan leksik birliklar 
kiradi: Mehnat bilan topadi iqbol (Y.Mirz.). Uning odobida, uning 
xulqida, insoniy kamolot mavjud, barqaror (Uyg‘.). Tabiatan serzavq 
va har narsaga qiziquvchi bo‘lgan Sodiq uchun har hunar zavq baxsh 
etar, ko‘nglini ko‘tarar, sog‘lig‘ini saqlardi (Shuhr.). Kundan kunga 
yashnamoqda ko‘rking, jamoling. Bahorning fikri bulut bosgan 
osmonday qorong‘ilashdi-yu, ko‘z oldini tuman chulg‘adi (Sh.Rash.). 
Yaxshi qoling, sevgan yurt-u diyorim (Hamz.). 
Badiiy nutqda ilmiy, rasmiy, publisistik va so‘zlashuv uslubiga 
xos birlik ham bemalol ishlatilaveradi.
So‘zlashuv leksikasiga oddiy so‘zlashuv nutqiga xos, erkin 
muomalada qo‘llaniladigan, adabiy til uchun me’yor bo‘lmagan 
leksema kiradi: [ketvorgan], [po‘rim], [qitday], [mullajiring] kabi. 
Misollar: O‘ylab ko‘rsam, sarkotib odamga shundan bop sovg‘a yo‘q 
ekan. 
Ruchkaning 
poshshaxoni, 
perosi 
oltindan 
(N.Saf.). 
Shomahdiyevning qilig‘i ma’lum: jahli chiqib bir sannab ketsa, uning 
chakagini bosish asov tuyani cho‘ktirishdek mashaqqat (A.Muhid.). 
Qizlaringizni jerkiysiz, so‘kasiz... Xo‘sh, nima uchun To‘lani 
yumshoq paxtaga o‘rab papalaysiz?! (M.Ism.) Jillaqursa juvoldiz bilan 
qarashay dedim (Oyb.). Enang besh-o‘n tanga pul so‘rab yubordi. 
Bo‘lsa, chiqarib ber, boyoqishlar chaynab tursin. (Oyb.) Maza qilib 
kartoshkani tushirib tursang... (Say.) 
So‘zlashuv leksikasiga kiradigan leksemaning tegishli ifoda 
semasi «so‘zlashuv nutqiga xos» deb yuritiladi. 
Leksemaning uslubiy xoslanganligi ularning boshqa bir uslubda 
qo‘llanmasligidan dalolat bermaydi. Masalan, so‘zlashuv uslubi erkin 
uslub sanaladi va unda boshqa uslub unsurini bemalol ishlatish 
mumkin. Ammo leksemani ma’lum bir uslubda qo‘llash nutq 
me’yoriga muvofiq bo‘lishi lozim.